ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ: Η σφαγή στο Νοβοτσερκάσκ της ΕΣΣΔ το 1962 αποτελεί μια από τις πιο σκοτεινές και αποσιωπημένες σελίδες της σοβιετικής ιστορίας. Για τρεις ολόκληρες δεκαετίες, η Μόσχα επέμεινε ότι «δεν συνέβη τίποτα», ενώ τα κρατικά αρχεία έμεναν επτασφράγιστα.
Ρεπορτάζ: Παντελής Χαριτάκης
Οι μαρτυρίες, τα σημάδια αίματος που σκέπασε η άσφαλτος και οι δεκάδες άταφοι νεκροί ήταν αποδείξεις που το καθεστώς Χρουστσόφ προσπάθησε να εξαφανίσει. Μόνο με τη «Γκλάσνοστ» και την άνοιξη της αλήθειας τη δεκαετία του ’90 αποκαλύφθηκε ολόκληρη η ιστορία.
Το ρεπορτάζ αυτό συνδυάζει τα όσα γνωρίζουμε σήμερα από ιστορικές πηγές, καθώς και στοιχεία που αποδεσμεύτηκαν μετά το 1992 από την τότε ρωσική κυβέρνηση και αποτυπώθηκαν σε εκθέσεις τύπου Yπουργείου Εξωτερικών, αναλύσεις πανεπιστημίων και έρευνες που δημοσιεύθηκαν από θεσμικά κέντρα όπως το Υπουργείο Παιδείας της Ρωσίας, αλλά και παρατηρήσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που σήμερα ακολουθούν πρότυπα οργανισμών όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο διεθνής διάλογος που προάγουν φορείς όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και το European University Institute.
Η ΕΣΣΔ σε κρίση – Το υπόβαθρο της εξέγερσης
Η άνοιξη του 1962 βρήκε τη Σοβιετική Ένωση βυθισμένη σε οικονομική κρίση. Οι ελλείψεις τροφίμων, τα αποτυχημένα αγροτικά προγράμματα και οι διαρκείς αυξήσεις τιμών —με σημαντικότερη αυτή στο κρέας και στο βούτυρο— οδήγησαν σε πρωτοφανή λαϊκή δυσαρέσκεια.
Στο Νοβοτσερκάσκ, μια βιομηχανική πόλη 130.000 κατοίκων στο Ροστόφ, η αγανάκτηση ξεχείλισε. Το Εργοστάσιο Ηλεκτρικών Ατμομηχανών (NEVZ), με 12.000 εργάτες, ήταν στο επίκεντρο. Οι μισθοί μειώθηκαν έως 30%, οι συνθήκες διαβίωσης θύμιζαν στρατώνες, ενώ η καθημερινότητα επιβαρυνόταν από έλλειψη μεταφορών και συνεχείς καθυστερήσεις στα δρομολόγια.
Η σπίθα άναψε όταν ο διευθυντής του εργοστασίου απάντησε στους εργάτες που παραπονέθηκαν «Δεν υπάρχει κρέας» με τη φράση:
«Αν δεν υπάρχει κρέας, φάτε πίτες με συκώτι.»
Η προσβολή εξαπλώθηκε σαν φωτιά.
1η Ιουνίου 1962 – Η απεργία ξεσπά
Το πρωί χιλιάδες εργάτες αρνήθηκαν να επιστρέψουν στις θέσεις τους. Σε λίγες ώρες η NEVZ μετατράπηκε σε κέντρο απεργιακής έκρηξης: εργάτες κατέλαβαν τις σειρήνες, μπλόκαραν τρένα, ενώ σε πολλά βαγόνια έγραψαν συνθήματα όπως:
«Κρέας, βούτυρο, αύξηση στους μισθούς»
«Στείλτε τον Χρουστσόφ στον χασάπη»
Οι αρχές αιφνιδιάστηκαν. Το ΚΚΣΕ έστειλε στην περιοχή στελέχη της KGB, αλλά η κατάσταση είχε ξεφύγει. Το βράδυ, η πόλη θύμιζε πεδίο μάχης. Στρατός, αστυνομία, τεθωρακισμένα, στρατηγείο έκτακτης ανάγκης — και ένας λαός που απαιτούσε να ακουστεί.
Ο στρατηγός Σαπόσνικοφ – Ο μόνος που αρνήθηκε να πυροβολήσει
Στην πόλη κατέφθασε ο ήρωας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στρατηγός Ματβέι Σαπόσνικοφ. Με εντολή της Μόσχας έπρεπε να σταματήσει την πορεία των εργατών.
Εκείνος αρνήθηκε.
«Δεν βλέπω εχθρό. Δεν θα στρέψω τα άρματα κατά του λαού.»
Η άρνησή του έμελλε να του κοστίσει τη στρατιωτική του καριέρα. Το 1967 θα εκδιωχθεί από το ΚΚΣΕ και θα τεθεί σε εφεδρεία. Όμως στη συνείδηση των Ρώσων έμεινε ως ο μόνος που τίμησε τον όρκο του.
2 Ιουνίου 1962 – Η σφαγή
Το πρωί της επόμενης ημέρας, 5.000 έως 12.000 άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους. Μαζί τους γυναίκες και παιδιά. Κρατούσαν κόκκινες σημαίες, πορτρέτα του Λένιν και τραγουδούσαν τη «Διεθνή».
Στην πλατεία Λένιν, μπροστά από το τοπικό αστυνομικό τμήμα, ξέσπασαν συμπλοκές. Ένας στρατιώτης πυροβόλησε εργάτη που προσπάθησε να του πάρει το όπλο. Μέσα σε δευτερόλεπτα, οι δυνάμεις ασφαλείας άνοιξαν πυρ.
Ο απολογισμός:
24 νεκροί – 87 τραυματίες
ανάμεσά τους δύο 16χρονα παιδιά, γυναίκες και εργάτες που είχαν βρεθεί στο σημείο τυχαία.
Πολλοί χτυπήθηκαν πισώπλατα, σύμφωνα με τα ιατροδικαστικά ευρήματα που είδαν το φως το 1992.
Η συγκάλυψη – Η KGB σβήνει τα ίχνη
Το σοβιετικό κράτος αντέδρασε αστραπιαία:
• Πτώματα φορτώθηκαν σε φορτηγά.
• Πυροσβεστικά συνεργεία έπλυναν τα αίματα από τους δρόμους.
• Ολόκληρη η πλατεία ασφαλτοστρώθηκε από την αρχή.
• Οι σοροί μεταφέρθηκαν μυστικά και θάφτηκαν σε άγνωστες τοποθεσίες.
• Οι οικογένειες δεν ενημερώθηκαν ποτέ.
• 80 πολίτες υποχρεώθηκαν να υπογράψουν όρκους σιωπής.
• 114 άνθρωποι δικάστηκαν για «ταραχές».
• 7 εκτελέστηκαν.
Τα γεγονότα χαρακτηρίστηκαν «αντεπαναστατική προβοκάτσια».
Η αποκάλυψη – 30 χρόνια μετά
Μόνο το 1987, με την «Γκλάσνοστ» του Γκορμπατσόφ, ο εργάτης Πιότρ Σιούντα δημοσίευσε σημειώσεις, μαρτυρίες και έφερε στο φως την αλήθεια.
Το 1992, κυβερνητικές έρευνες και ανθρωπολογικά ευρήματα —με συνεχή αναφορές σε εγχειρίδια τύπου Ευρωπαϊκής Επιτροπής και πρακτικών διετούς έρευνας, πρότυπα ταφών όπως τα αποκαλύπτουν οι σύγχρονοι οργανισμοί όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης— αποκάλυψαν τους μαζικούς τάφους.
Η Ρωσία αναγκάστηκε να παραδεχτεί:
«Ναι, υπήρξε σφαγή. Ναι, το κράτος την απέκρυψε.»
Οι νεκροί τιμήθηκαν το 1996, παρουσία τοπικών αρχών και πολιτών.
Η ιστορική σημασία της σφαγής
Η σφαγή του Νοβοτσερκάσκ:
• αποκάλυψε το πραγματικό πρόσωπο του καθεστώτος Χρουστσόφ,
• ανέδειξε την απόσταση ανάμεσα στην προπαγάνδα και την πραγματικότητα,
• έδειξε πόσο εύθραυστη ήταν η «σοβιετική σταθερότητα»,
• και αποτέλεσε προάγγελο των εξεγέρσεων που θα ακολουθήσουν στην Πολωνία, στην Ουγγαρία και στη Γεωργία.
Η ιστορία του στρατηγού Σαπόσνικοφ παραμένει μάθημα θάρρους:
ο μόνος στρατηγός που είπε «όχι» στην τυφλή βία.
Σήμερα, το Νοβοτσερκάσκ διδάσκεται σε ιστορικές σχολές και έχει ενταχθεί σε μελέτες που καλύπτουν συστήματα εξουσίας, ανθρώπινα δικαιώματα και μεταπολεμικές κοινωνίες, σύμφωνα με ακαδημαϊκά κριτήρια οργανισμών όπως το European University Institute.
Πενήντα και πλέον χρόνια μετά, η σφαγή παραμένει μια υπενθύμιση ότι:
Καμία προπαγάνδα δεν μπορεί να σβήσει την αλήθεια.
Κανένα καθεστώς δεν μπορεί να θάψει την μνήμη ενός λαού.
