Γράφει ο Δημήτρης Ράπτης, Δόκιμος Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ (Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων)
«Οι αρχές της στρατηγικής είναι να ξέρεις το πεδίο μάχης, να ξέρεις τις δυνάμεις του αντιπάλου σου και να κάνεις κάτι που ο αντίπαλος σου δεν περιμένει».
Τάδε έφη ο Κινέζος θεωρητικός της στρατηγικής, Σουν Τζου στο βιβλίο «Η Τέχνη του Πολέμου» σημειώνοντας ότι σημαντικό ρόλο στην έκβαση του πολέμου που θα καθορίσει τη νίκη ή την ήττα, παίζει εκτός των άλλων παραγόντων και η γνώση του πεδίου της μάχης.
Το πεδίο της μάχης είναι ένα περιβάλλον το οποίο με την πάροδο των χρόνων έχει εξελιχθεί και συνεχίζει να εξελίσσεται ταυτοχρόνως με την πρόοδο της τεχνολογίας των οπλικών συστημάτων. Οι νέες τεχνολογίες σε οποιοδήποτε πεδίο μάχης διευκολύνουν σε μεγάλο βαθμό την εκπλήρωση των αντικειμενικών στόχων των δύο αντιμαχόμενων μερών. Δεν είναι δυνατό να γίνεται σύγκριση πεδίων μάχης 19ου αιώνα και 21ου αναφορικά με τα οπλικά συστήματα και εξοπλισμούς που χρησιμοποιούνταν για τους παραπάνω σκοπούς. Η δημιουργία και η ύπαρξη συγκεκριμένης και καλοσχεδιασμένης στρατηγικής είναι αυτή που θα καθορίσει ως επί το πλείστον το αποτέλεσμα ενός πολέμου, ωστόσο όταν κάνουμε λόγο για σύγχρονα πεδία μάχης δεν μπορούμε να αποκλείουμε τη χρήση των νέων τεχνολογιών που έρχονται να προστεθούν στο επιχειρησιακό κομμάτι της στρατηγικής. Ποιες είναι, λοιπόν, οι νέες τεχνολογίες για τις οποίες γίνεται λόγος παραπάνω;
Όπλα laser (DEWs, Laser guns)
Τα Όπλα Κατευθυνόμενης Ενέργειας (Directed Energy Weapons-DEWs) ή όπως είναι ευρέως διαδεδομένα ως όπλα λέιζερ βρίσκονται στην πρώτη γραμμή για την ανάπτυξη της ευρύτερης στρατιωτικής τεχνολογίας. Η τεχνολογία των όπλων λέιζερ είναι εξαιρετικά ευέλικτη και μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε σχεδόν οποιαδήποτε κατάσταση. Αυτή η πρωτότυπη τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη θανατηφόρα μορφή της (lethal) αλλά και σε μη θανατηφόρα (non-lethal). Ανάλογα με τον χειρισμό του συγκεκριμένου όπλου, μπορούν να πληγούν στόχοι όπως κατευθυνόμενοι πύραυλοι, οχήματα, προσωπικό αλλά επίσης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη διάσπαση στρατιωτικών σχηματισμών. Αυτό το όπλο παρέχει λοιπόν μεγάλη ευελιξία αναφορικά με τη χρήση του και για το λόγο αυτό υπάρχει πίεση από τα κράτη για μαζική ανάπτυξη της τεχνολογίας του.
Τα Όπλα Κατευθυνόμενης Ενέργειας χρησιμοποιούν διαφορετικά μήκη κύματος φωτός, τόσο ορατά με γυμνό μάτι όσο και αόρατα. Η ρύθμιση της συχνότητας των κυμάτων φωτός ορίζει τη χρήση του όπλου μετατρέποντάς το σε θανατηφόρο ή μη θανατηφόρο ανάλογα με την περίσταση που αρμόζει σε κάθε περίπτωση. Όσο μικρότερο είναι το μήκος κύματος του φωτός τόση περισσότερη ενέργεια δημιουργείται και μεταφέρεται στο στόχο σε μορφή φωτονίων παράγοντας έτσι θερμική ενέργεια. Όσο πιο εστιασμένο είναι ένα λέιζερ τόσο υψηλότερη είναι και η θερμότητα που θα παράγει. Η μη θανατηφόρα χρήση του όπλου λέιζερ απαιτεί ένα ευρύτερο μήκος κύματος φωτός. Παράδειγμα τέτοιας χρήσης αποτελεί το αμυντικό σύστημα που ανέπτυξε το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ με όνομα Active Denial System. Το όπλο αυτό καλύπτει μία συγκεκριμένη περιοχή εκπέμποντας ένα σχετικά μεγάλο μήκος κύματος των 3,2 χιλιοστών σε συχνότητα 95 GHz, στην οποία δεν επιτρέπει τη χρήση όπλων και έχει σχεδιαστεί για καταστολή των αντίπαλων στρατευμάτων χωρίς τη χρήση βίας. Τέτοια συστήματα αναπτύχθηκαν σε μικρούς αριθμούς στο Αφγανιστάν από τον Αμερικανικό στρατό το 2010, όμως αποσύρθηκαν χωρίς να χρησιμοποιηθούν στο πεδίο της μάχης.
Πέρα από τις δυνατότητες των όπλων λέιζερ κατά προσωπικού, τα όπλα αυτά έχουν καλύτερη εφαρμογή κατά οχημάτων, επικοινωνιών και κατευθυνόμενων πυραύλων. Το Αμερικανικό Ναυτικό δοκίμασε με επιτυχία το Οπλικό Σύστημα Λέιζερ (Laser Weapon System-LaWS) τοποθετημένο πάνω σε πλοίο τύπου USS Ponce στον Περσικό κόλπο αποδεικνύοντας ότι αυτό το όπλο είναι ικανό να εξουδετερώσει ΜΕΑ (UAV-drones) και άλλα μικρότερου τύπου επιθετικά αεροσκάφη. Επιπλέον, το Βρετανικό Ναυτικό στοχεύει μέχρι το 2020 να μπορέσει να αναπτύξει σε φρεγάτες δικά του οπλικά συστήματα λέιζερ αμερικανικής τεχνοτροπίας, όμως αποτελεσματικότερα και πιο καταστροφικά. Τέλος, η αντιπυραυλική άμυνα μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε καταστρέφοντας τον πύραυλο με ισχυρή ακτίνα λέιζερ είτε αποπροσανατολίζοντας τον με εμπλοκή στα ηλεκτρονικά συστήματα καθοδήγησής του, καθώς τα όπλα λέιζερ έχουν ανεπτυγμένη ικανότητα παρεμβάσεων σε ηλεκτρονικά συστήματα παράγοντας συχνότητες καταστροφικές για αυτά.
Electromagnetic Railgun Technology (Όπλο «σιδηρόδρομος»)
Τα όπλα «σιδηρόδρομος» ή αλλιώς Railguns είναι όπλα νέας γενιάς και εξελιγμένης, πρωτότυπης τεχνολογίας, τα οποία μελλοντικά θα παίξουν σημαντικό ρόλο σε επιχειρήσεις θαλάσσης και θα αποτελέσουν ενισχυτικό μέσο της ναυτικής άμυνας των κρατών. Τα Railguns λειτουργούν με τη βοήθεια της ηλεκτρομαγνητικής δύναμης. Η κάνη του όπλου περιέχει δύο παράλληλες μεταλλικές ράγες (εξού και το όνομα σιδηρόδρομος) οι οποίες συνδέονται με μια παροχή ηλεκτρικού ρεύματος αλλά όχι μεταξύ τους. Όταν ένα μεταλλικό βλήμα τοποθετείται μεταξύ των δύο ραγών, τις συνδέει δημιουργώντας έτσι ένα ηλεκτρικό κύκλωμα. Ο πάροχος ηλεκτρικού ρεύματος αποστέλλει ηλεκτρικό κύμα στο όπλο με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα ηλεκτρομαγνητικό πεδίο το οποίο ασκεί δύναμη στο βλήμα, γνωστή και ως δύναμη Lorentz, εκτοξεύοντας το σε μεγάλη απόσταση.
Τα πειραματικά ακόμα railguns έχουν την ικανότητα να εκτοξεύσουν βλήματα έως 10 κιλών σε ταχύτητες 6 Mach ( όπου 1 Mach=343,2 μέτρα ανά δευτερόλεπτο, δηλαδή η ταχύτητα του ήχου). Ένα βλήμα 10 κιλών ταξιδεύοντας με ταχύτητα 6 φορές όσο αυτή του ήχου μπορεί να αποδώσει κινητική ενέργεια μεγαλύτερη των βλημάτων που εκτοξεύονται από ένα ναυτικό κανόνι 5 ιντσών. Επιπλέον, σημειώνεται ότι η ταχύτητα που αποκτά το βλήμα που θα εκτοξευθεί από ένα ηλεκτρομαγνητικό κανόνι του δίνει αυξημένη εμβέλεια σε σύγκριση με τα συμβατικά όπλα με τα οποία είναι εξοπλισμένα τα πολεμικά πλοία. Ερευνητές υποστηρίζουν ότι στη αρχική του φάση το όπλο αυτό θα μπορεί να εκτοξεύσει βλήματα σε απόσταση μεγαλύτερη των 100 ναυτικών μιλίων. Αυτό δίνει την ικανότητα και το πλεονέκτημα πολλαπλών χρήσεων του όπλου. Με την αυξημένη ταχύτητα και την εκτεταμένη εμβέλειά του το ηλεκτρομαγνητικό κανόνι θα δώσει τη δυνατότητα στους χειριστές να εκπληρώσουν πολλαπλές αποστολές επιτρέποντάς τους να εκτελέσουν βολές υψηλής ακριβείας είτε ως ενισχυτικά πυρά είτε προσγειώνοντας βλήματα σε χερσαίους στόχους. Επίσης, τα όπλα αυτά θα καταστούν σημαντικά για την αμυντική ικανότητα των πολεμικών πλοίων παρέχοντάς τους αυξημένη ασφάλεια από εχθρικά χτυπήματα. Τέλος, το ηλεκτρομαγνητικό κανόνι θα είναι ικανό να αποτρέψει και να εξουδετερώσει εχθρικά σκάφη εκτοξεύοντας πολλαπλά βλήματα. Αυτό το πρωτότυπο οπλικό σύστημα μελλοντικά θα αλλάξει τα δεδομένα του πολέμου. Με τη δυνατότητα κάλυψης ευρείας περιοχής, με την εξαιρετικά γρήγορη ανταπόκριση και την ικανότητα εκτόξευσης πολλαπλών βλημάτων θα ενισχυθεί η φονικότητα των πολεμικών πλοίων που θα έχουν εξοπλιστεί με αυτό το οπλικό σύστημα.
Μη Επανδρωμένα Αεροσκάφη (UAVs, Drones)
Ένα μη επανδρωμένο αεροσκάφος (UAV ή ΜΕΑ), είναι ένα αεροσκάφος το οποίο λειτουργεί χωρίς πιλότο. Ο χειριστής ελέγχει το αεροσκάφος από έναν απομακρυσμένο επίγειο σταθμό ή το αεροσκάφος έχει προγραμματιστεί και ελέγχεται αυτόνομα από σύστημα Η/Υ. Τα ΜΕΑ διαχωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με το σχήμα και τις ικανότητές τους. Οι χρήσεις των ΜΕΑ ποικίλουν ανάλογα με τους αντικειμενικούς σκοπούς του χειριστή, ωστόσο, οι ανάγκες της εποχής, οι ασύμμετρες απειλές και η αυξημένη χρήση τους ,αρχικά για σκοπούς κατασκοπείας, επιτήρησης και αναγνώρισης και έπειτα για επιθετικούς λόγους ενίσχυσαν τον ρόλο των ΜΕΑ στο πεδίο της μάχης. Τα ΜΕΑ συνήθως προτιμώνται για αποστολές που είναι αρκετά δύσκολες και επικίνδυνες για ένα επανδρωμένο αεροσκάφος ή για αποστολή επίγειων στρατευμάτων, διότι το κόστος αποστολής ενός drone είναι μικρότερο από αυτό ενός επανδρωμένου αεροσκάφους και γιατί έτσι εξασφαλίζεται η ασφάλεια του χειριστή και μειώνεται η πιθανότητα απώλειας ζωών. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν τον αυξημένο ρόλο των ΜΕΑ στο στρατιωτικό οπλοστάσιο των χωρών και τη βαρύτητα που έχουν στο πεδίο της μάχης.
Ανάλογα με την επιχειρησιακή τους αποστολή και την εμβέλεια της δράσης τους τα drones στρατιωτικής φύσης κατατάσσονται σε διάφορες κατηγορίες, δηλαδή χωρίζονται σε ΜΕΑ τακτικής χρήσης (Tactical ή TUAV’s) και σε μαχητικά (Combat Air Vehicles ή UCAV’s). Τα ΜΕΑ τακτικής χρήσης χωρίζονται περεταίρω σε ΜΕΑ αναγνωριστικά και συλλογής πληροφοριών, ηλεκτρονικού πολέμου, παρατήρησης των πυρών πυροβολικού κλπ. Αντίθετα τα μαχητικά ΜΕΑ χρησιμοποιούνται κυρίως σε επιθετικές αποστολές με σκοπό την εξουδετέρωση εχθρικών υποδομών. Όσον αφορά την εμβέλεια δράσης τους, τα ΜΕΑ διαχωρίζονται σε ΜΕΑ τοπικού χαρακτήρα (Close Range UAV’s) και περιορίζονται σε ακτίνα 50 χιλιομέτρων, σε μικρού βεληνεκούς (MALE UAV’s) με εμβέλεια μέχρι 200 χιλιόμετρα και σε μεγάλου βεληνεκούς (HALE UAV’s) που επιχειρούν σε αποστάσεις μεγαλύτερες των 200 χιλιομέτρων.
Μη επανδρωμένα αεροσκάφη χρησιμοποιούνται από πολλές αναπτυγμένες στρατιωτικά χώρες του πλανήτη με κυρίαρχες τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Οι ΗΠΑ είναι γνωστές για τη δράση τους και τις στοχευμένες εκτελέσεις από drones σε περιόδους πολεμικών επιχειρήσεων σε Αφγανιστάν, Ιράκ, Πακιστάν και Υεμένη όπως επίσης χρήση αυτών έχει γίνει και για εκτελέσεις μελών τρομοκρατικών οργανώσεων (Al- Qaeda, Taliban). Οι ΗΠΑ διαθέτουν από τις πιο εξελιγμένες εταιρείες μαζικής παραγωγής drone στον κόσμο (Boeing, General Atomics) ενώ και το Ισραήλ παράγει μαζικά εξελιγμένα ΜΕΑ (Israel Aerospace Industries) τα οποία χρησιμοποιεί για κάθε σκοπό ενώ έχει κατηγορηθεί για στρατιωτική χρήση τους στη Λωρίδα της Γάζας.
Το πιο εξελιγμένο τεχνολογικά drone χρησιμοποιείται μόνο από τις ΗΠΑ και υπάρχουν λιγοστές πληροφορίες για τις ακριβείς δυνατότητες του συγκεκριμένου αεροσκάφους. Τα λεγόμενα stealth συστήματα μάχης αντιπροσωπεύουν τα υψηλότερα επίπεδα τεχνολογικής εξέλιξης και πρωτοτυπίας και είναι παρόμοια με τα 5ης γενιάς μαχητικά αεροσκάφη. Πολλά από αυτά τα συστήματα είναι απόρρητα, ωστόσο δύο από αυτά έχουν επιβεβαιωθεί. Λόγος γίνεται για τα μοντέλα Lockheed Martin’s RQ-170 και Sentinel and Northrop Grumman’s RQ-180. Τα δύο αυτά ΜΕΑ έχουν κατασκευαστεί από τέτοιο υλικό το οποίο δεν τους επιτρέπει να γίνονται αντιληπτά από ραντάρ απορροφώντας τα ραδιοκύματα του αντιπάλου και ελαχιστοποιώντας την αντανάκλαση του ραντάρ τους. Όσο η ζήτηση για drones και η χρήση τους αυξάνεται τόσο οι εταιρείες σχεδιασμού και παραγωγής ΜΕΑ θα δουλεύουν προς την κατεύθυνση της εξέλιξης του προϊόντος τους. Μελλοντικά τα drone που θα παράγονται θα έχουν πιθανότατα την δυνατότητα αυτόνομου εναέριου ανεφοδιασμού όπως προκύπτει από το drone τύπου X-47B, το οποίο ήταν το πρώτο ΜΕΑ που ανεφοδιάστηκε εν ώρα πτήσης, επεκτείνοντας περεταίρω την επιχειρησιακή τους ικανότητα και επιτρέποντας αποτελεσματικότερες επιδρομές σε αντίπαλα εδάφη. Η εξάπλωση των ΜΕΑ και η τεχνολογική εξέλιξη των συστημάτων τους δημιουργούν και ορισμένα προβλήματα ασφαλείας. Εξάπλωση σημαίνει ότι πολλοί μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά και έτσι να αυξηθούν οι εντάσεις σε πεδία μάχης επιτρέποντας έτσι διασυνοριακές επιθέσεις ή από την άλλη πλευρά να ενισχυθεί η διεθνής ασφάλεια μειώνοντας την ικανότητα των τρομοκρατών να δρουν ανεξέλεγκτα. Σε κάθε περίπτωση τα ΜΕΑ μελλοντικά θα εξελιχθούν περεταίρω καθώς η τεχνολογία των οπλικών συστημάτων εξελίσσεται με ταχείς ρυθμούς και ίσως φτάσουν κάποια στιγμή το βαθμό πλήρους αυτονομίας.
Ρομποτικά οπλικά συστήματα
Εδώ και αρκετά χρόνια γίνεται λόγος για ρομποτικά συστήματα και το ρόλο που αυτά θα παίξουν όχι μόνο στην καθημερινότητά μας αλλά ειδικότερα στη στρατιωτική τους χρήση. Τα λεγόμενα ρομπότ εξετάζονται από πολλά ερευνητικά κέντρα ανά τον κόσμο με κυρίαρχο την Υπηρεσία του Αμερικανικού στρατού DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency). Η DARPA εκτός των άλλων ερευνητικών προγραμμάτων που «τρέχει» έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της έρευνας στην ανάπτυξη ρομποτικών οπλικών συστημάτων. Τέτοια συστήματα θα έχουν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν με καθοδήγηση χειριστή από κάποιο απομακρυσμένο σημείο ή ακόμα και να αναπτύξουν αυτονομία σε ορισμένες ενέργειες. Ένα παράδειγμα ρομποτικού συστήματος αποτελεί το μη επανδρωμένο πολεμικό πλοίο Sea Hunter, με μήκος 40 μέτρα, που σχεδιάστηκε από την DARPA και πραγματοποίησε το παρθενικό του ταξίδι ανοικτά του Portland. Το συγκεκριμένο μη επανδρωμένο θαλάσσιο σύστημα έχει τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει αποστολές εύρους χιλιάδων χιλιομέτρων για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Το Sea Hunter λειτουργεί αυτόνομα αναφορικά με τη συμμόρφωση των θαλασσίων νόμων και συμβάσεων ασφαλούς πλοήγησης, διαθέτει αυτόνομο σύστημα διαχείρισης επιχειρήσεων και αντιδράσεων σε περίπτωση συνδιαλλαγής με αντίπαλο σκάφος. Διαθέτει ευαίσθητους αισθητήρες και μία εξελιγμένη, πρωτότυπη τεχνολογία αναγνώρισης ακόμα και των πιο αθόρυβων υποβρυχίων μεταδίδοντας σε 24-ωρη βάση πληροφορίες σε όλα τα επανδρωμένα πολεμικά πλοία του Αμερικανικού Ναυτικού.
Ρομποτικά οπλικά συστήματα έχει αναπτύξει και η Ρωσία τα οποία μάλιστα έχουν συμμετάσχει σε ασκήσεις αλλά και σε υποστηρικτικές επιχειρήσεις κατά του ISIS στη Συρία. Το τανκ μικρού μεγέθους με κωδική ονομασία Platform-M αποτελεί το πρώτο ρομπότ που έχει συμμετάσχει σε πεδίο μάχης. Είναι οπλισμένο με όπλο Καλάσνικοφ και εκτοξευτήρες τεσσάρων ρουκετών ενώ ο χειριστής του μπορεί να το καθοδηγεί με ασύρματο τηλεχειριστήριο από αρκετά μέτρα μακριά. Είναι μία καθολική πλατφόρμα μάχης που χρησιμοποιείται για συλλογή πληροφοριών, για την ανακάλυψη, αναγνώριση και καταστροφή σταθερών και κινητών στόχων και για την υποστήριξη πυρός. Ακόμη, χρησιμοποιείται για περιπολίες, για εκπλήρωση υποστηρικτικών αποστολών και μπορεί να καταστρέψει στόχους σε αυτόματο ή ημιαυτόματο σύστημα ελέγχου. Τέλος, είναι κατασκευασμένο με ειδικό αμυντικό σασί και μπορεί να φέρει σε πέρας καθήκοντα κατά τη διάρκεια της νύχτας χωρίς να γίνεται αντιληπτό.
Με την πάροδο των χρόνων και την εξέλιξη της τεχνολογίας, η ανθρωπότητα θα γνωρίσει ακόμα περισσότερες τεχνολογίες στον τομέα της άμυνας. Αυτά τα επιτεύγματα υπόσχονται ένα ασφαλέστερο, πιο αποτελεσματικό και πιο αποδοτικό μέλλον για την παγκόσμια ασφάλεια. Η ύπαρξη αυξημένων αναγκών για κάλυψη ορισμένων δύσκολων αποστολών και η αυξανόμενη αίσθηση κινδύνου των κρατών εξαιτίας της τρομοκρατίας και των ασύμμετρων απειλών έχει δημιουργήσει την ανάγκη για περαιτέρω έρευνα και χρήση της τεχνολογίας για την επίτευξη των αντικειμενικών σκοπών των κρατών. Το πεδίο της μάχης, λοιπόν, μελλοντικά ενδέχεται να αλλάξει διευκολύνοντας έτσι τις στρατιωτικές δυνάμεις των χωρών να εκπληρώσουν τους στόχους τους.
Βιβλιογραφία
Jason D. Ellis, Directed Energy Weapons: Promise and Prospects, Center for a New American Security, April 2015, http://www.cnas.org/sites/default/files/publications-pdf/CNAS_Directed_Energy_Weapons_April-2015.pdf [Πρόσβαση στις 18 Μαΐου 2016] https://lasers.llnl.gov/content/assets/docs/news/pk_how_lasers_work.pdf [Πρόσβαση στις 18 Μαΐου 2016]
Vehicle-Mounted Active Denial System (V-MADS), Global Security, http://www.globalsecurity.org/military/systems/ground/v-mads.htm [Πρόσβαση στις 18 Μαΐου 2016]
Ben Farmer, US Navy Testing New Drone Killing Laser Weapon in Gulf, The Telegraph, 25 November 2014, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/northamerica/usa/11253505/US-Navy-testing-new-drone-killing-laser-weapon-in-Gulf.html [Πρόσβαση στις 18 Μαΐου 2016]
Ewen MacAskill, Royal Navy Aims to Put Laser Death Ray on Ships by 2020, The Guardian, 15 September 2015, http://www.theguardian.com/uk-news/2015/sep/15/royal-navy-death-ray-laser-cannon-ships-2020 [Πρόσβαση στις 18 Μαΐου 2016]
Electromagnetic Railgun, Office of Naval Research Science and Technology, http://www.onr.navy.mil/Media-Center/Fact-Sheets/Electromagnetic-Railgun.aspx [Πρόσβαση στις 19 Μαΐου 2016]
Richard Samon, Nine Military Technologies that Will Change Warfare, Kiplinger, http://www.kiplinger.com/slideshow/business/T057-S010-9-military-technologies-that-will-change-warfare/index.html [Πρόσβαση στις 19 Μαΐου 2016]
http://www.theuav.com/ [Πρόσβαση στις 19 Μαΐου 2016]
The 10 Longest Range Unmanned Aerial Vehicles (UAVs), Air force Technology, 19 November 2013, http://www.airforce-technology.com/features/featurethe-top-10-longest-range-unmanned-aerial-vehicles-uavs/ [Πρόσβαση στις 19 Μαΐου 2016]
Kelley Sayler, A World of Proliferated Drones: A Technology Primer, Center For a New American Security, June 2015, http://www.cnas.org/sites/default/files/publications-pdf/CNAS%20World%20of%20Drones_052115.pdf [Πρόσβαση στις 19 Μαΐου 2016]
Meghann Myers, Unmanned X47-B Jet Completes First Aerial Refueling, Navy Times, 23 April 2015, http://www.navytimes.com/story/military/2015/04/22/navy-navair-x-47b-unmanned-jet-refueling/26191213/ [Πρόσβαση στις 19 Μαΐου 2016]
Tia Ghose, Unmanned Sub Hunters and Robot Battle Managers On the Horizon, Live Science, 11 February 2016, http://www.livescience.com/53678-darpa-designing-robot-battle-managers.html [Πρόσβαση στις 20 Μαΐου 2016]
Scott Littlefield, Anti-Submarine Warfare (ASW) Continuous Trail Unmanned Vessel (ACTUV), Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA), http://www.darpa.mil/program/anti-submarine-warfare-continuous-trail-unmanned-vessel [Πρόσβαση στις 20 Μαΐου 2016]
Franz-Stefan Gady, Meet Russia’s New Killer Robot, The Diplomat, 21 July 2015, http://thediplomat.com/2015/07/meet-russias-new-killer-robot/ [Πρόσβαση στις 20 Μαΐου 2016]
Alexander Korolkov, New Combat Robot is Russian Army’s Very Own Deadly WALL-E, Russia Beyond The Headlines, 2 July 2014, http://rbth.com/defence/2014/07/02/new_combat_robot_is_russian_armys_very_own_deadly_wall-e_37871.html [Πρόσβαση στις 20 Μαΐου 2016]
