Γράφει η Γεωργία Μαυραγάνη, Αναλύτρια ΚΕΔΙΣΑ
Ένα νέο γεωπολιτικό σκηνικό το οποίο αναμφίβολα εγείρει νέους προβληματισμούς στην περιοχή της Μέσης Ανατολής φαίνεται να διαμορφώνει η πυρηνική συμφωνία Τεχεράνης και Δύσης που επανάφερε το Ιράν στη διεθνή κοινότητα με την άρση των κυρώσεων.
Η συμφωνία της ομάδας P 5+1 (ΗΠΑ, Ρωσία, Γαλλία, Κίνα, Μεγάλη Βρετανία και Γερμανία) και του Ιράν επετεύχθη τον Ιούλιο του 2015 μετά από πολύχρονες διαπραγματεύσεις. Η συμφωνία-ορόσημο προέβλεπε τον περιορισμό και έλεγχο του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος με αντάλλαγμα την άρση των διεθνών κυρώσεων.
Ειδικότερα προέβλεπε τα εξής βασικά σημεία: τον περιορισμό του εμπλουτισμού ουρανίου και της παραγωγής πλουτωνίου, την ενίσχυση των επιθεωρήσεων από τη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (IAEA), η άρση των κυρώσεων που είχαν επιβληθεί στον χρηματοπιστωτικό τομέα και στους τομείς της ενέργειας και των μεταφορών, θα πραγματοποιείτο με την εφαρμογή από το Ιράν της συμφωνίας μετά την περί αυτού επαλήθευση της IAEA (αρχές 2016), και τη διατήρηση των κυρώσεων αναφορικά με το πρόγραμμα βαλλιστικών πυραύλων και την προμήθεια οπλικών συστημάτων. Τελικά η άρση των διεθνών κυρώσεων που είχαν επιβληθεί σε βάρος του Ιράν, πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο του 2016. Ωστόσο, εξακολουθούν να ισχύουν μέτρα όπως η απαγόρευση συναλλαγών σε δολάρια και το «πάγωμα» σε αμερικανικές τράπεζες που σχετίζονται με εμπορικές δραστηριότητες.
Οι παράγοντες που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην επανέναρξη των σχέσεων Ιράν – Δύσης δύνανται να συνοψισθούν ως εξής:
Πρώτον, οι κυρώσεις των ΗΠΑ και των άλλων χωρών κατά του Ιράν αποδείχθηκαν εν τέλει αποτελεσματικές, αφού από το φθινόπωρο του 2014 άρχισε να διαφαίνεται η τάση του Ιράν να επανεκκινήσει τις σχέσεις του με τη Δύση και να ξεφύγει από τη διεθνή απομόνωση. Η συμφωνία και η άρση των διεθνών κυρώσεων έπειτα από τη συμμόρφωση του Ιράν με τα συμφωνηθέντα, υπήρξε λυτρωτική για την ιρανική οικονομία, η οποία έχει δεχθεί σοβαρά πλήγματα από αυτές. Η μείωση των κρατικών εσόδων από το πετρέλαιο είχε ως συνέπεια την υποτίμηση του ιρανικού νομίσματος κατά 80% ενώ ταυτόχρονα ο πληθωρισμός και το ποσοστό ανεργίας είχαν εκτοξευθεί στα ύψη.
Δεύτερον, η εξάπλωση του Ισλαμικού Κράτους σε Ιράκ και Συρία (ISIS) και η αποσταθεροποίηση που επέφερε στην περιοχή αποτέλεσε βασική κινητήρια δύναμη της επαναπροσέγγισης της Τεχεράνης με τη Δύση. Το Ιράν, υποστηρικτής του καθεστώτος του Σύριου Προέδρου Μπασάρ Άσαντ, του παρείχε ένοπλη στήριξη ώστε να αντιμετωπίσει τους Τζιχαντιστές , ενώ ενίσχυσε στρατιωτικά και την ιρακινή κυβέρνηση ώστε να θέσει και πάλι υπό τον έλεγχό της περιοχές που είχε καταλάβει το ISIS.
Τρίτον, η αλλαγή στην εσωτερική πολιτική σκηνή του Ιράν. Η εκλογή στην προεδρεία του μετριοπαθή Χασάν Ρουχανί, υπέρμαχου μεταρρυθμιστικών απόψεων (διαδέχθηκε τον υπερσυντηρητικό Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ) υπήρξε κρίσιμος παράγοντας για την έξοδο του Ιράν από την απομόνωση. Η εκλογή του συγκέντρωσε θετικά σχόλια σε όλη τη Δύση, που άρχισε να εξετάζει την προοπτική ανάπτυξης συνεργασιών με το Ιράν. Η άνοδος των μετριοπαθών στην εξουσία αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες παραμέτρους για την υπογραφή και την εφαρμογή της πυρηνικής συμφωνίας. Όμως το συντηρητικό θεοκρατικό κατεστημένο εξακολουθεί να ασκεί τεράστια ιδεολογική επιρροή στο εσωτερικό της χώρας και είναι αβέβαιο κατά πόσο θα είναι ανεκτές περαιτέρω μεταρρυθμίσεις και μετριοπαθείς προσεγγίσεις στο εσωτερικό της Ισλαμικής Δημοκρατίας.
Ταυτόχρονα τα ανοίγματα της Τεχεράνης δεν αποτελούν μια μονόπλευρη προσέγγιση αλλά εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό και από την άλλη πλευρά, δηλαδή τη συμπεριφορά της Δύσης. Όσο οι ΗΠΑ συνεχίζουν να στέλνουν θετικά μηνύματα και να παρέχουν κίνητρα, όπως όταν κάλεσαν το Ιράν σε συνομιλίες για τη Συρία, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες για περαιτέρω συνεργασία των δυο πλευρών. Ωστόσο, η σύναψη της συμφωνίας αυτής προκάλεσε την έντονη αντίδραση των παραδοσιακών συμμάχων των ΗΠΑ στην περιοχή, του Ισραήλ και της Σαουδικής Αραβίας.
Ο πρωθυπουργός του Ισραήλ Μπέντζαμιν Νετανιάχου ήταν αντίθετος στην επίτευξη της συμφωνίας καθ’ όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων και χαρακτήρισε την συμφωνία των Έξι με το Ιράν ως «ιστορικό λάθος», ενώ διευκρίνισε ότι αυτή δεν δεσμεύει το Ισραήλ. Στο σημείο αυτό να αναφερθεί το γεγονός ότι κατά το παρελθόν, το Ισραήλ έχει προβεί σε βομβαρδισμούς τόσο στον πυρηνικό αντιδραστήρα του Ιράκ (1982), όσο και στην Συρία (2007) με τον ισχυρισμό ότι διατηρούσαν και εκείνοι πυρηνικούς αντιδραστήρες για στρατιωτικούς σκοπούς. Εκτός αυτού, οι σχέσεις Τεχεράνης- Τελ Αβίβ είναι τεταμένες εδώ και δεκαετίες και αποτελεί σαφή παραδοχή του Ιράν ότι στόχος του είναι η «καταστροφή του σιωνιστικού καθεστώτος», όπως το αποκαλεί.
Πέραν τούτου και η Σουνιτική Σαουδική Αραβία φοβάται ότι η συμφωνία για το Ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα δεν θα σταματήσει το Ιράν από το να αποκτήσει πυρηνικά όπλα και πιστεύει ότι η άρση των κυρώσεων θα λειτουργήσει ενθαρρυντικά ως προς αυτήν την κατεύθυνση. Να προστεθεί στο σημείο αυτό ότι οι σχέσεις των δυο χωρών χαρακτηρίζονται εδώ και χρόνια από μεγάλες εντάσεις και διαφορές. Ιδιαίτερα αυτήν την περίοδο είναι εξαιρετικά δυσχερείς εξαιτίας της ανάμειξης και των δύο στην κρίση της Υεμένης. Εκτός αυτού, στις αρχές του 2016 η εκτέλεση του Σιίτη Nimr al- Nimr από τη Σαουδική Αραβία προκάλεσε την οργή του Ιράν και είχε ως συνέπεια την εισβολή Ιρανών στην πρεσβεία της Σαουδικής Αραβίας στην Τεχεράνη με αποτέλεσμα την διακοπή των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών, ενώ την στάση αυτή υιοθέτησαν και άλλα κράτη φίλα προσκείμενα στη Σαουδική Αραβία.
Συνεπώς, οι ΗΠΑ, δεδομένων των δεσμεύσεων που έχουν αναλάβει για την ασφάλεια των Σουνιτικών κρατών στην περιοχή και του Ισραήλ, παραδοσιακών συμμάχων τους, λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τις ανησυχίες τους, έτσι ώστε η συμφωνία αυτή να μη λειτουργήσει αποσταθεροποιητικά για την περιοχή και τα συμφέροντα τους.
Ένα ακόμη ζήτημα που τίθεται αφορά το κατά πόσο η πυρηνική συμφωνία με το Ιράν θα παραμείνει άθικτη μετά την αποχώρηση του Μπάρακ Ομπάμα από την Προεδρία των ΗΠΑ στο τέλος του τρέχοντος έτους. Σε θεωρητικό επίπεδο ο επόμενος Πρόεδρος θα είναι σε θέση να εγκαταλείψει την συμφωνία, ωστόσο κάτι τέτοιο θα ήταν επιζήμιο για την αξιοπιστία των ΗΠΑ. Επιπρόσθετα, η πυρηνική συμφωνία αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης και από άλλες μεγάλες δυνάμεις και έχει την ισχύ του διεθνούς δικαίου, διότι εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Ασφαλείας (ΣΑ) των Ηνωμένων Εθνών.
Πολλές χώρες στην Ευρώπη έχουν ξαναρχίσει εμπορικές δραστηριότητες με το Ιράν, συμπεριλαμβανομένης της αγοράς ιρανικού πετρελαίου. Οποιαδήποτε μονομερής απόπειρα από τις ΗΠΑ να επιβάλουν εκ νέου κυρώσεις σε βάρος του Ιράν πιθανότατα θα αποτύχει λόγω της αντίδρασης των εμπορικών εταίρων τους.
Οι πρόσφατες δοκιμαστικές πυραυλικές δοκιμές από το Ιράν προκάλεσαν την αντίδραση των ΗΠΑ, οι οποίες τις χαρακτήρισαν ως «προκλητικές και αποσταθεροποιητικές». Από την πλευρά του το Ιράν απάντησε ότι οι δοκιμές αυτές εξυπηρετούν αμυντικούς και αποτρεπτικούς σκοπούς και ότι σε καμία περίπτωση δεν παραβιάζεται η πυρηνική συμφωνία. Πράγματι, εάν το Ιράν έχει όντως παραβιάσει το ψήφισμα 2231 του ΣΑ, το γεγονός αυτό δεν θα συνιστά παραβίαση της καθαυτής πυρηνικής συμφωνίας, καθώς οι δοκιμές πυραύλων δεν απαγορεύονται βάση αυτής, θα μπορούσε όμως παρόλα αυτά να οδηγήσει στην επιβολή νέων κυρώσεων.
Η συμφωνία για τα πυρηνικά Ιράν και Δύσης παραμένει ακόμα εύθραυστη και απαιτείται αμοιβαία εμπιστοσύνη και από τις δύο πλευρές για να παγιωθεί. Το μέλλον θα δείξει σε πιο βαθμό το Ιράν θα καταφέρει να ανταποκριθεί στις δεσμεύσεις του και να ενσωματωθεί πλήρως στην διεθνή κοινότητα. Το μόνο σίγουρο είναι το πρώτο καθοριστικό βήμα προς την κατεύθυνση αυτή έχει πραγματοποιηθεί και η επιστροφή του Ιράν στη διεθνή πολιτική σκηνή αποτελεί πλέον γεγονός.
Πηγές;
Λούλης Γ., Ομπάμα: πώς γκρεμίστηκαν οι αυταπάτες, Αθήνα, Καστανιώτης, 2014
Οικονόμου Π., Η συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν, (Foreign Affairs, 26/3/2015)
http://foreignaffairs.gr/articles/70244/pantelis-oikonomoy/i-symfonia-gia-ta-pyrinika-toy-iran (πρόσβαση στις 11/3/2016)
Χαρίτος Γ., Πόσο μετριοπαθής μπορεί να γίνει η περιφερειακή εξωτερική πολιτική του Ιράν; (The Huffington Post, 25/1/2016)
http://www.huffingtonpost.gr/gabriel-charitos/-_3777_b_9065142.html (πρόσβαση στις 11/3/2016)
Χαρίτος Γ., Το τέλος της απομόνωσης του Ιράν, (Foreign Affairs, 24/08/2015) http://foreignaffairs.gr/articles/70466/gabriil-xaritos/to-telos-tis-apomonosis-toy-iran?page=show (πρόσβαση στις 11/3/2016)
Bashir S. O. και Lorber Ε., Unfreezing Iran, (Foreign Affairs, 1/3/2016)
https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/2016-03-01/unfreezing-iran (πρόσβαση στις 11/3/2016)
BBC News (14/7/2015), Iran nuclear crisis: Six key points http://www.bbc.com/news/world-middle-east-32114862 (πρόσβαση στις 11/3/2016)
Gladstone R., Iran’s Missile Tests and the Nuclear Deal (The New York Times, 10/3/2016)
http://www.nytimes.com/2016/03/11/world/middleeast/irans-missile-tests-and-the-nuclear-deal.html?_r=1 (πρόσβαση στις 11/3/2016)
Movahed M., Rebooting Iran’s Economy, (Foreign Affairs, 22/11/2015) <https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/2015-11-22/rebooting-irans-economy> (πρόσβαση στις 11/3/2016)
Riols P., Accord historique sur le nucléaire iranien, (Le Monde, 14/7/2015) http://www.lemonde.fr/proche-orient/article/2015/07/14/un-accord-sur-le-nucleaire-iranien-a-ete-trouve_4682310_3218.html (πρόσβαση στις 11/3/2016)
Stacey A. J., Bringing Iran in from the Cold, (Foreign Affairs, 21/1/2016) https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/2016-01-18/bringing-iran-cold (πρόσβαση στις 11/3/2016)
