Η Ιστορία αλλάζει “υπόδειγμα”…
Του Θανάση Κ.
Δεν τελειώνει μόνο μια χρονιά – το 2025.
Τελειώνει και μια ολόκληρη εποχή. Τελειώνει μια διάχυτη Χίμαιρα…
Δεν έχει νόημα να συζητάμε αν βρισκόμαστε με τη “σωστή” ή τη “λάθος” πλευρά της Ιστορίας.
Η ίδια η Ιστορία αλλάζει υπόδειγμα.
Και πολλοί παραμένουν κολλημένοι σε αυτό που είναι πια ξεπερασμένο…
Τις τελευταίες βδομάδες πριν γυρίσει ο χρόνος, συνέβησαν μαζωμένα πολλά, περίεργα, σημαδιακά και πρωτοφανή:
— Η Ουάσιγκτων δημοσιεύει επίσημο Σχέδιο για την Αμερικανική στρατηγική τα επόμενα χρόνια, όπου αναφέρει ότι η Ευρώπη έχει χάσει τον εαυτό της, βρίσκεται σε παρακμή και δεν συγκαταλέγεται πια στις γεωπολιτικές προτεραιότητες των ΗΠΑ.
— Η Αμερική επείγεται να τελειώσει τον Πόλεμο στην Ουκρανία – και η ΕΕ αποφασίζει να χρηματοδοτήσει τη συνέχιση του Πολέμου για άλλα δύο χρόνια…
— Ανώτατοι Γερμανοί στρατιωτικοί ανακοινώνουν δημόσια ότι δεν μπορούν πια να επικοινωνήσουν με τους Αμερικανούς συναδέλφους τους…
— Η ίδια η Ουάσιγκτων ανακοινώνει ότι απαγορεύει την είσοδο ανώτατων αξιωματούχων της ΕΕ και της Βρετανίας στις ΗΠΑ, γιατί παραβιάζουν την ελευθερία της έκφρασης στις χώρες τους! Κυρίως σε ζητήματα που αφορούν τη διείσδυση της woke ατζέντας στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης, όπου σύμφωνα με τις αμερικανικές καταγγελίες απαγορεύεται η αντίθετη άποψη…
— Το ΝΑΤΟ πλέον παραμερίζεται – και στη θέση του οι ΗΠΑ προσπαθούν να δημιουργήσουν συμφωνίες προθύμων με κράτη-μέλη της ΕΕ που βρίσκονται σε διάσταση με τις Βρυξέλλες.
Τόσο βαθιά ρήγματα και στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ – ανάμεσα στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, αλλά και μέσα στην Ευρώπη – δεν έχουν υπάρξει ποτέ στο παρελθόν. Και συνεχώς εμφανίζονται νέες ρηγματώσεις…
Κάτι ουσιώδες αλλάζει…
Μια αίσθηση διάχυτη, που δεν εκπηγάζει από μία ιδεολογία ούτε εντοπίζεται σε ένα μόνο πολιτικό στρατόπεδο.
Οι άνθρωποι δεν ξέρουν ακριβώς πώς να το ορίσουν αυτό που συμβαίνει γύρω τους. Αλλά το διαισθάνονται. Όπως νοιώθεις την αλλαγή του καιρού πριν πέσει η καταιγίδα.
Δεν πρόκειται για κρίση. Οι κρίσεις είναι εντός υποδείγματος.
Πρόκειται μάλλον για κυοφορούμενη αλλαγή υποδείγματος!
Όχι με την επιστημολογική έννοια του Τhomas Kuhn.
Αλλά με την πολιτική και γεωπολιτική της σημασία:
αλλαγή στον τρόπο που οργανώνεται η ισχύς,
νομιμοποιείται η εξουσία,
παράγεται και διανέμεται ο πλούτος,
διαμορφώνεται η συνείδηση των ανθρώπων
συγκροτούνται οι συλλογικές ταυτότητες.
* Τι είναι τελικά ένα «υπόδειγμα»
Κάθε ιστορικό υπόδειγμα είναι μια εύθραυστη ισορροπία τεσσάρων πραγμάτων:
πώς παράγεται ο πλούτος,
ποιος κυβερνά και πώς,
ποιος επιβάλλει κανόνες,
και ποια “αφήγηση” κάνει όλα τα παραπάνω να μοιάζουν “αποδεκτά”.
Για παράδειγμα:
— Το Ancien Régime της μοναρχικής Ευρώπης κατέρρευσε όταν οι θρησκευτικές συγκρούσεις του 16ου και, κυρίως, του 17ου Αιώνα γέννησαν κυρίαρχα κράτη.
— Οι εθνικές επαναστάσεις του 18ου και του 19ου αιώνα διέλυσαν τις αυτοκρατορίες, γέννησαν εθνικά κράτη και οδήγησαν στη συγκρότηση εθνικών συνασπισμών.
— Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η αποτυχία της Κοινωνίας των Εθνών έδειξαν ότι η παγκόσμια συνεργασία χωρίς πραγματική ισχύ είναι ευχολόγιο.
— Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος γέννησε τον διπολικό κόσμο: δύο πόλους, σαφή όρια, σύγκρουση δι’ αντιπροσώπων (στον Τρίτο Κόσμο).
— Ο δυτικός κόσμος νίκησε.
Όχι επειδή ήταν ενιαίος – κάθε άλλο.
Αλλά επειδή το σοσιαλιστικό μπλοκ, παρά τη συμπαγή αυταρχικότητά του, αποδείχθηκε άκαμπτο, ανελαστικό, ανίκανο να απορροφήσει αλλαγές.
Και μετά ήρθε το 1991. Η τελευταία “αλλαγή υποδείγματος”,
που τώρα μάλλον ανατρέπεται κι αυτό…
* Η παγκοσμιοποίηση και η μεγάλη της αντίφαση
Ο μεταψυχροπολεμικός κόσμος οργανώθηκε γύρω από μια αμερικανική ηγεμονία που έμοιαζε αυτονόητη και αιώνια. Κάποιοι μίλησαν τότε, ακόμη και για «Τέλος της Ιστορίας».
Η παγκοσμιοποίηση απελευθέρωσε τεράστιες δυνάμεις. Μετέφερε την παραγωγή στον Τρίτο Κόσμο για φθηνότερα εργατικά χέρια και υψηλότερες αποδόσεις. Και πράγματι, λειτούργησε.
Τόσο καλά, που… υπονόμευσε τη δική της βάση!
Όταν μεταφέρεις την παραγωγή πλούτου αλλού, δεν μπορείς να απαιτείς να παραμείνει αλλού και η ισχύς. Η ραγδαία άνοδος της Κίνας, της Ινδίας, της Τουρκίας –χωρών χωρίς ιδιαίτερους φυσικούς πόρους– δεν ήταν ιστορικό ατύχημα. Ήταν δομικό αποτέλεσμα.
Η παγκοσμιοποίηση δεν απέτυχε.
Πέτυχε τόσο πολύ, που κατέστησε αδύνατη τη μονοπολική της συνέχεια.
Ο κόσμος μετατρέπεται αναπόφευκτα σε πολυκεντρικό σύστημα. Και σε έναν τέτοιο κόσμο, οι μεγάλες δυνάμεις γίνονται πιο εθνοκεντρικές. Προστατεύουν πρώτα τα δικά τους συμφέροντα, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει θυσία “παραδοσιακών συμμάχων” ή μεγάλες συνεννοήσεις με χθεσινούς “εχθρούς”.
* Η Ευρώπη μπροστά στον καθρέφτη
Κανείς δεν ενσαρκώνει καλύτερα την κρίση του παλιού υποδείγματος από την Ευρώπη.
— Η Ευρώπη οικοδόμησε την ανταγωνιστικότητά της στο φθηνό ρωσικό αέριο, ενώ ταυτόχρονα επεδίωκε γεωπολιτική επέκταση σε βάρος της Ρωσίας.
— Διακήρυξε την πράσινη μετάβαση, ενώ εξαρτιόταν ενεργειακά από υδρογονάνθρακες.
— Μίλησε για στρατηγική αυτονομία, ενώ στηριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στο soft power.
— Προχώρησε σε νομισματική ένωση χωρίς πολιτική ένωση
και τώρα συζητά αμυντική ένωση χωρίς πολιτική κυριαρχία.
Αυτές δεν είναι πια απλώς αντιφάσεις. Πιστοποιούν λήξη υποδείγματος!
Η Ευρώπη ΔΕΝ μπορεί να παραμένει υπό αμερικανική στρατιωτική προστασία και ταυτόχρονα να είναι εμπορικός ανταγωνιστής των ΗΠΑ. Κάποια στιγμή, οι ΗΠΑ δεν θα επιδοτούν άλλο αυτή την αντίφαση. Και ήδη δείχνουν ότι προτιμούν την ευελιξία των διμερών συμφερόντων από την ακαμψία της ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως τη γνωρίσαμε, δεν μπορεί να αποτελέσει αυτόνομο πόλο ισχύος. Καλείται είτε να υποβαθμιστεί σε περιφερειακό σύμπλεγμα υπό αμερικανική ομπρέλα είτε να διαλυθεί πάνω σε γραμμές εθνικών ή περιφερειακών συνασπισμών.
Είτε να ξαναφτιαχθεί από την αρχή…
Αλλά πώς;
* Ο πολυκεντρικός κόσμος και η επιστροφή του έθνους
Και εδώ φτάνουμε στο δύσκολο ερώτημα:
πώς κυβερνώνται τα κράτη σε έναν πολυκεντρικό, εθνοκεντρικό κόσμο;
— Χωρίς το ευρωπαϊκό ιδεώδες.
— Χωρίς την ψευδαίσθηση της αυτόματης ασφάλειας για την οποία δεν πληρώνουν τα ίδια.
— Χωρίς τις “βεβαιότητες” ότι η “παγκοσμιοποιημένη αγορά” λύνει από μόνη της όλα τα προβλήματα;
Η εμπειρία των τελευταίων δεκαετιών είναι αποκαλυπτική. Χώρες μικρές, δίχως φυσικούς πόρους, πέτυχαν αναπτυξιακό πρωταθλητισμό: Ισραήλ, Σιγκαπούρη, Ιρλανδία, Φινλανδία. Άλλες, λιγότερο δημοκρατικές, το ίδιο: Κίνα, Τουρκία.
Τι κοινό είχαν όλες;
Ισχυρή εθνική συγκρότηση!
Σαφή κέντρα αποφάσεων.
Καθορισμό στρατηγικών προτεραιοτήτων.
Κοινωνική συνοχή γύρω από έναν κοινό στόχο.
Αυτό που μάθαμε να θεωρούμε “απομεινάρι” του παρελθόντος, αποδείχθηκε “εισιτήριο” για το μέλλον.
* Δημοκρατία, πρόοδος και κόστος
Τίποτα από αυτά δεν είναι εύκολο. Ο εθνοκεντρισμός δεν εγγυάται δημοκρατία. Ούτε και η παγκοσμιοποίηση βέβαια…
Ούτε η δημοκρατία επιβιώνει χωρίς κόστος σε συνθήκες έντονου ανταγωνισμού.
Αλλά ένα πράγμα είναι ιστορικά σαφές:
δημοκρατία χωρίς “δήμο” δεν υπάρχει.
Και “δήμος”, χωρίς κάποια μορφή κοινής ταυτότητας διαλύεται.
Η δημοκρατία δεν στέκεται χωρίς κοινή αίσθηση του ανήκειν των πολιτών της.
Δεν αρκεί να επιβάλεις σύνταγμα, νόμους και αξιόπιστη εκλογική διαδικασία. Πρέπει ταυτόχρονα το εκλογικό σώμα να συγκροτεί ενιαία φυσιογνωμία έναντι του υπόλοιπου κόσμου. Να βιώνει τη συλλογική Ελευθερία του και τη συλλογική Αξιοπρέπειά του – όχι απλώς να καταναλώνει “ατομικά δικαιώματα”.
Να έχει υπόσταση “λαού”, όχι ετερογενούς “πληθυσμού”!
— Όταν δεν υπάρχει κοινή αίσθηση του ανήκειν, τότε και τα ατομικά δικαιώματα ακυρώνονται.
— Όταν δεν υπάρχει εμπεδωμένη αίσθηση “εθνικού συμφέροντος” προς τα έξω, ακυρώνεται και η αίσθηση “δημοσίου συμφέροντος προς τα μέσα.
— Όταν δεν υπάρχει αίσθηση “δημοσίου συμφέροντος” να νομιμοποιεί τις αποφάσεις, ακυρώνεται και η ίδια η Δημοκρατία.
Και η κοινωνία γίνεται ζούγκλα και πολιτικά κατακερματίζεται.
Κι εδώ είναι η αντίφαση:
— Η εθνική συγκρότηση – όταν πάρει τη μορφή του μισαλλόδοξου εθνικισμού – μπορεί να απειλήσει τη Δημοκρατία…
— Αλλά και χωρίς εθνική συγκρότηση δεν μπορεί να υπάρξει Δημοκρατία!
Στο πρώτο μισό του 19ου Αιώνα, οι Ευρωπαϊκές Αυτοκρατορίες συνέπηξαν την “Ιερά Συμμαχία” για να αντιμετωπίσουν τους “δίδυμους δαίμονες” της Δημοκρατίας και των Εθνικών κινημάτων.
Τους θεωρούσαν – και πολύ σωστά – ταυτόσημες απειλές.
Και τελικά η Ιερά Συμμαχία καταλύθηκε από χιονοστιβάδα δημοκρατικών επαναστάσεων που ήταν ταυτόχρονα και εξεγέρσεις εθνικού αυτοπροσδιορισμού (1848).
Το μοντέλο της “Παγκοσμιοποίησης” που επικράτησε μετά το 1991 προσπάθησε να επαναφέρει τα “ιδεώδη” της “Ιεράς Συμμαχίας”! Χτύπησε την εθνική συγκρότηση των κοινωνιών μέσα από επιβολή “υπερεθνικών οργανισμών” (που ελέγχονταν από λίγους και ισχυρούς), ενώ ταυτόχρονα υποβάθμιζε συνεχώς τις εθνικές κυβερνήσεις σε τοπικές “νομαρχίες”. Που εφάρμοζαν δεδομένες αποφάσεις των υπερεθνικών κέντρων – δεν αποφάσιζαν αυτοτελώς.
Κι αυτό πια απέτυχε. Υπέκυψε στις αξεπέραστες αντιφάσεις του…
Δεν μπορεί ο “δημοκρατικός κόσμος” να κυβερνάται από ΜΗ νομιμοποιημένες “διεθνείς γραφειοκρατίες” – ή από “κλειστά clubs” ισχυρών…
Δεν ξέρουμε πώς ακριβώς θα διαμορφωθεί ο νέος κόσμος.
Ξέρουμε όμως κάτι κρίσιμο:
ό,τι μάθαμε να είμαστε μέχρι σήμερα, αύριο θα μοιάζει ξεπερασμένο.
Και όποιος δεν προσαρμοστεί εγκαίρως σε αυτή τη σεισμική αλλαγή υποδείγματος, δεν θα μείνει απλώς πίσω. Θα κυβερνηθεί από άλλους.
* Η ελληνική περίπτωση
Για την Ελλάδα, όλα τα παραπάνω δεν είναι θεωρητική άσκηση. Είναι υπαρξιακό ερώτημα. Γιατί η Ελλάδα, πέραν όλων των άλλων, αντιμετωπίζει “υπαρξιακή απειλή” δίπλα της…
Η χώρα έζησε τα τελευταία τριάντα χρόνια ως παράγωγο ενός υποδείγματος:
της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης – που όμως δεν προχώρησε,
της αμερικανικής ασφάλειας – που δεν προστάτευε από πραγματικές απειλές,
της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας υπηρεσιών – που κατέρρευσε όταν έσπασαν οι εφοδιαστικές αλυσίδες αγαθών και πρώτων υλών.
Ένα υπόδειγμα που μας προστάτευε από δύσκολες επιλογές, αλλά ταυτόχρονα μας απονεύρωνε στρατηγικά.
Στον κόσμο που έρχεται, αυτή η «βολική εξάρτηση» τελειώνει.
Η Ελλάδα δεν έχει την πολυτέλεια να είναι απλώς το νοτιοανατολικό άκρο μιας Ευρώπης που αδυνατεί να συγκροτηθεί ως ενιαίος πόλος ισχύος.
Ούτε μπορεί να στηρίζεται αποκλειστικά στην παραδοχή ότι άλλοι θα εγγυώνται διαρκώς την ασφάλειά της, ενώ η ίδια αποφεύγει να ορίσει με σαφήνεια τι θεωρεί ζωτικό της συμφέρον.
Σε έναν πολυκεντρικό κόσμο:
τα σύνορα δεν είναι πια δεδομένα,
οι συμμαχίες δεν είναι δεδομένες,
και η γεωπολιτική επιστρέφει εκδικητικά.
Η Ελλάδα βρίσκεται σε κόμβο τριών ζωνών αστάθειας: Βαλκάνια, Ανατολική Μεσόγειος, Μέση Ανατολή. Αυτό δεν είναι κατάρα. Είναι γεωπολιτικό γεγονός. Αλλά για να μετατραπεί σε πλεονέκτημα απαιτεί κάτι που συστηματικά αποφεύγουμε: εθνική συγκρότηση και στρατηγική συνέχεια.
Όχι συνθήματα. Όχι επικοινωνιακά πυροτεχνήματα.
Όχι «ευρωπαϊκές κανονικότητες» αποκομμένες από την πραγματικότητα.
Αλλά καθαρές επιλογές: παραγωγική βάση, αμυντική ικανότητα, δημογραφική αντοχή, κοινωνική συνοχή.
Στον κόσμο που έρχεται, η Ελλάδα:
– ή θα σταθεί ως υπολογίσιμος περιφερειακός παίκτης με εθνική στρατηγική,
– ή θα αντιμετωπιστεί ως “αναλώσιμος” χώρος διέλευσης…
Το 1991 δεν σηματοδότησε το “Τέλος της Ιστορίας”.
Γέννησε τη μεγάλη Ψευδαίσθηση.
Μαζί με το 2025 τελειώνει και η μεγάλη Ψευδαίσθηση.
Και η Ιστορία επιστρέφει. Με νέο “υπόδειγμα”
Με εθνικά κράτη, με νέους συνασπισμούς, με νέες ισορροπίες και νέες τριβές ανάμεσά τους.
Κι όσοι παραμένουν προσκολλημένοι στα δόγματα ενός κόσμου χωρίς σύνορα, χωρίς πρωτογενή παραγωγή, χωρίς πατρίδες, χωρίς συγκρούσεις – τελικά χωρίς Αυτοδιάθεση και χωρίς Ελευθερία – θα σαρωθούν από την ίδια την Ιστορία.
Που όταν αλλάζει “υπόδειγμα” είναι συχνά ΑΝΕΛΕΗΤΗ με το παλιό…
