Ο πατέρας μου ο Μπάτης…
Του Θανάση Κ.
Στην εφηβεία μου, στα χρόνια της Χούντας, άκουγα Θοδωράκη (τότε ήταν απαγορευμένος), Χατζηδάκη, Σκαλκώτα, Μαρκόπουλο, Ξαρχάκο και Διονύση Σαββόπουλο. Και πολλά μικρασιάτικα. Λίγο αργότερα και Ρεμπέτικα.
Άκουγα και ξένη μουσική: Κλέζμερ, New Orleans Jazz, Rock, Pop, και από Κλασσική, κυρίως Όπερα.
Διάβαζα στο δωμάτιό μου, κι είχα δίπλα ένα πικάπ να παίζει συνεχώς…
Ο πατέρας μου κάποια στιγμή μου είπε να ακούω Θοδωράκη πιο διακριτικά – μη μας πάρουν χαμπάρι…
Και η μάνα μου τον μάλωσε:
— Τι λές στο παιδί να προσέχει;
Αφού και εσύ Θοδωράκη ακούς και δεν προσέχεις καθόλου.
Όταν κάποια στιγμή άκουγα δίσκο του Σαββόπουλου, μπήκε ο πατέρας μου στο δωμάτιό μου, κοντοστάθηκε, και με ρώτησε:
— Σε πειράζει να μείνω και να το ακούσω;
Έμεινε σιωπηλός. Ήταν ο δίσκος “Μαύρη Θάλασσα”.
— Κωμικού ξυπόλυτου Θιάσου,/
έργο τρομερό, τα όρη του Καυκάσου,/
ερου-α- σ’ όλα υπερέχω,/
όλα τα ζητώ και τίποτα δεν έχω…/
Μαλλιαροί τοξότες της Σκυθίας/
Με κοιτάζουν μέσα από εικόνες Παναγίας?
ερεού-α, κάνε τον σταυρό σου/
και σαν φαρμακερό, κοντάρι, απογειώσου…
Με την άκρη του ματιού μου, είδα τον πατέρα μου, μέσα στο ημίφως του δωματίου, να ανακάθεται κάπως ανήσυχος…
— Τι γίνεται, του λέω; Κι αυτό σε πειράζει;
— Δεν με πειράζει, μου απαντά. Μου αρέσει.
Δεν τον είχαν ακούσει ποτέ να λέει τόσο αυθόρμητα πως του άρεσε κάτι “μοντέρνο” που άκουγε για πρώτη φορά…
Και δεν ξαναμίλησε για ώρα…
Λίγο αργότερα ο δίσκος προχώρησε σε άλλο τραγούδι:
Μ’ αεροπλάνα και βαπόρια,/
και με τους φίλους τους παλιούς,/
τριγυρνάμε στα σκοτάδια,/
κι όμως εσύ δεν μας ακούς./
Δεν μας ακούς που τραγουδάμε,/
με φωνές ηλεκτρικές,/
μες τις υπόγειες στοές.
Ώσπου οι τροχιές μας συντάνε,/
τις βασικές σου τις αρχές,
Ο πατέρας μου ο Μπάτης,/
ήλθε από τη Σμύρνη του εικοσιδυό,/
κι έζησε πενήντα χρόνια,/
σε ένα κατώι μυστικό./
Σε αυτόν τον κόσμο όσοι αγαπούνε,/
τρώνε βρώμικο ψωμί,/
έλεγε ο Μπάτης μια Κυριακή,/
κι οι πόθοι τους ακολουθούνε,/
υπόγεια διαδρομή,/
υπόγεια διαδρομή./
Εκεί είδα κάτι πρωτοφανές:
Ο πατέρας μου δάκρυσε!
Αυτός ο άνθρωπος που δεν θύμωνε, δεν έχανε την ψυχραιμία μου,
δεν δάκρυζε ποτέ και για τίποτα,
ξαφνικά έπνιξε ένα απότομο λυγμό και σκούπισε βιαστικά ένα δάκρυ.
Τά’ χασα…
Τά’ χασε κι εκείνος!
Μετά από λίγο μου ζήτησε να πάρει τον δίσκο, να τον ακούσει μόνος του στο καθιστικό…
Έκανε καιρό να τον ξαναβρώ το δίσκο εκείνο.
Μέχρι που αναγκάστηκα να αγοράσω καινούργιο…
Τα επόμενα χρόνια, αυθόρμητα, σχεδόν “μηχανικά”,
ο ήχος και το στίχος του Σαββόπουλου ανέβλυζε από μέσα μου,
κάθε φορά που πέρναγα μια δοκιμασία, ένα συγκλονισμό,
μιαν ανάγκη να αντλήσω κουράγιο, να σταθώ στα πόδια μου,
να καταλάβω τι γίνεται γύρω μου
– ή να συνεχίσω, ακόμα κι όταν δεν καταλάβαινα…
— Όταν χώριζα από μακροχρόνια σχέση, σιγοψυθίριζα τη “Συννεφούλα”…
Μη μιλάς αλλού γι’ αγάπη,/
η αγάπη είναι παντού,/
στην καρδιά μας, στη ματιά μας,/
τρώει τα χείλη, τρώει τον νού…
— Όταν έμενα μόνος, προδομένους από τους “δικούς μου”, μου ερχόταν στο νου ο “Αγγελος- Εξάγγελος”
Αφού δεν είχε λόγια ευχάριστα να πει/
καλύτερα να μη μας πει κανένα…
— Σε στιγμές απογοήτευσης σιγοψιθύριζα
Σ’ αυτόν τον τόπο όσοι αγαπούνε/
τρώνε βρώμικο ψωμί/
κι οι πόθοι τους ακολουθούνε/
υπόγεια διαδρομή.
— Σε στιγμές “επαναστατικές” όπου τα ρίσκα γιγαντώνονταν και η ψυχή πυρπολούνταν, αφουγκραζόμουν το ανυπέρβλητο εκείνο:
Σήκω ψυχή μου δώσε ρεύμα,/
βάλε στα ρούχα σου φωτιά,
βάλε στα όργανα φωτιά,/
να τιναχθεί σε μαύρο πνεύμα/
η τρομερή μας η λαλιά, η τρομερή μας η λαλιά.
Μετά βρέθηκα στην Αμερική για σπουδές – στη Νέα Υόρκη.
Στη μπουάτ “Μικρόκοσμος”, τότε με τον Γρηγόρη Μανινάκη και τη Νικαίτη Κοντούρη, άκουσα για πρώτη φορά:
“Ας κρατήσουν οι χοροί/
και θα βρούμε αλλοιώτικα, στέκια επαρχιώτικα/
ώσπου η σύναξις αυτή,/
σαν χωριό αλλόκοτο θα ξεδιπλωθεί.
Είτε με τις αρχαιότητες/
είτε με Ορθοδοξία/
των Ελλήνων οι κοινότητες/
φτιάχνουν άλλο Γαλαξία”.
Χρόνια μετά, το 1992, εκεί, στη Νέα Υόρκη πάντα,
είχα την τύχη να γνωρίσω τον Διονύση από κοντά.
Τραγούδησε και ο ίδιος στη μπουάτ “Θίασος”, του Βαγγέλη Φάμπα…
Κάναμε και παρέα για λίγο.
Είχε έλθει με τη σύζυγό του, τρώγαμε σε ένα εστιατόριο, και με ρώτησε αν γίνονται κινητοποιήσεις για το Κυπριακό – που και τότε ήταν σε έξαρση πάλι.
Του απάντησε ότι είχε μια συγκέντρωση για την Κύπρο,
μπροστά στο Συνέδριο του Δημοκρατικού Κόμματος.
Αλλά ήταν βροχερός ο καιρός και δεν θα είχε κόσμο.
— Πάμε, μου λέει. Και πήγαμε…
Μέσα στην νεροποντή και μπροστά σε ελάχιστους συγκεντρωμένους που έτρεχαν να βρουν κάλυψη, ο Διονύσης ανέβηκε και τραγούδησε:
“… Είναι οι Κύπρος που οι εμπόροι την μισούνε”
Και κάηκε το πελεκούδι – ο κόσμος ξαναμαζεύτηκε και ξεφάντωσε, μέσα στην καταιγίδα…
Μαζί και Αμερικανοί περαστικοί.
Που δεν καταλάβαιναν τα λόγια. Αλλά κατάλαβαν τότε τα πάντα…
Ο “επαναστάτης” Σαββόπουλος, ο “αριστερός” Σαββόπουλος, αφουγκραζόταν την Ελλάδα μέσα του μ’ όλες τις αποσκευές και τα μπαγκάζια της,
και την πρόβαλε παντού – με αρχαιότητες, με Ορθοδοξία, με Κοινότητες που δεν κοιτάνε πίσω, φτιάχνουν άλλο Γαλαξία.
Όταν επέστρεψα στην Ελλάδα συναντηθήκαμε μερικές φορές.
Πήγα σπίτι του στο Ψυχικό και σε κάποιο χώρο-γραφείο που διατηρούσε στο Χαλάνδρι, και μιλάγαμε για ώρες.
Αργότερα αραιώσαμε.
Ύστερα αποκτήσαμε ξανά επαφή. Τηλεφωνικά, ως επί το πλείστον.
Μου έλεγε τη γνώμη του και ζήταγε τη δική μου. Κάποιες φορές με μάλωνε.
Μια φορά “στράβωσα” και το κατάλαβε…
— Δεν ήθελα να σε θίξω, μου λέει, απλά με αυτό που λες διαφωνώ…
–Δεν με θίγεις του απαντάω. Εσύ, με τα τραγούδια σου, έχεις ριζώσει στο υποσυνείδητό μου. Και με το υποσυνείδητό του δεν τα βάζει κανείς…
Χαμογέλασε.
— Τουλάχιστον εσύ έχεις συνείδηση μου λέει.
Κι αυτό όλα τα άλλα τα καλύπτει. Και τα συγχωρεί…
Αμέσως εκτονώθηκε η στιγμιαία “ένταση” ανάμεσά μας.
Τότε του εκμυστηρεύθηκα πως όταν ήμουν μικρός κι άκουγα το δίσκο του,
ο πατέρας μου δάκρυσε με τον στίχο για το Μπάτη που ήλθε από τη Σμύρνη το εικοσιδυό…
Γιατί και ο δικός μου πατέρας Μικρασιάτης ήταν,
και ήλθε στην Ελλάδα 12 ετών, με την Καταστροφή.
Μόνος του σέρνοντας από το χέρι τη δεκάχρονη αδελφούλα του…
Δεν ξέρω πώς μου ήλθε και του το εξομολογήθηκα τότε…
Σιώπησε για λίγο κι ύστερα με ρώτησε…
— Εσύ δεν δάκρυσες ποτέ με τους στίχους ενός τραγουδιού.
Δάκρυσα μια φορά, του λέω.
Με το “Μάνα μου Ελλάς” του Γκάτσου, από το Ρεμπέτικο των Φέρρη-Ξαρχάκου.
Όταν το πρωτο-άκουσα στη Νέα Υόρκη ένα βράδυ,
στο SeaPort, με μια παρέα Έλληνες.
Μας το έβαλαν στο μαγαζί που ήμασταν πριν κλείσει,
“ιδιαίτερα αφιερωμένο” στην παρέα μας…
Το τραγούδι δεν ήταν δικό του, βέβαια, αλλά ο Διονύσης με ρώτησε.
— Τι σε έκανε να δακρύσεις;
— Εκεί που λέει:
“και τώρα που ξυπνήσανε τα φίδια,/
εσύ φοράς τα αρχαία σου στολίδια/
και στις αρένες του κόσμου, μάνα μου Ελλάς,/
το ίδιο ψέμα πάντα κουβαλάς – και τα παιδιά σου σκλάβους ξεπουλάς”
Ή κάτι τέτοιο, τέλος πάντων.
Σούφρωσε τα χείλη του.
— Κι εγώ όταν το ακούω αυτό μού ‘ρχεται να τα “μπήξω”, μου λέει…
Ο Σαββόπουλος, έζησε σε μια περίοδο “δόξας” και “παρακμής”,
υπερβολικών προσδοκιών και μεγάλων διαψεύσεων,
βίωσε το επικό και το τραγικό, αγάπησε την Ελλάδα γύρω του
και την επέκτεινε πέρα από τα όριά της.
Από την καντσονέτα της Νοτίου Ιταλίας (“Μεγάλης Ελλάδας”)
μέχρι τους βαλκανικούς ήχους,
μέχρι το νησιώτικο ξεφάντωμα (Μπάλλος),
μέχρι το ρεμπέτικο και τους μαυροθαλασσίτικους ρυθμούς,
μέχρι το βυζαντινό “ίσο”,
δεν υπήρξε κομμάτι της Ελληνικής παράδοσης που δεν το βίωσε
και δεν υπήρχε κομμάτι της Ελλάδας που δεν το είδε ως οικουμενικό.
Γιατί είναι…
Δεν φυλακίστηκε σε κομματικά “φέουδα”,
γι’ αυτό παρέμεινε κατ’ εξοχήν Πολιτικός.
Δεν υπηρέτησε εξουσίες, γι’ αυτό και δεν τον οικειοποιήθηκε κανείς,
πολλοί κάποιες φορές του κάκιωσαν,
αλλά τελικά τον αγάπησαν όλοι, χωρίς να “χαριστεί” σε κανένα
– πράγμα σπάνιο στην Ελλάδα σήμερα.
Δεν δίστασε να κάνει λάθη. Κι ήταν ο μόνος που τα λάθη του τα τραγούδησε.
Και μαζί λύτρωσε κι όλους εμάς, τους υπόλοιπους – από τα δικά μας λάθη.
“Πού νά ‘ναι τώρα οι συντηρητικοί, που νά’ ναι τώρα οι μετρημένοι/
μείναμε μόνο αναρχικοί και αριστεροί απελπισμένοι/
Ήμασταν πάντοτε της ήττας που νικάει την εξουσία/
και ξαφνικά μας παρεδόθη, αληθινά, τι τραγωδία…
Κι εγώ που είμαι ο πιο φριχτός, πώς νά βγω και να ξαναρχίσω,/
αν δεν θερίσω ό,τι έσπειρα κι αν δεν μετανοήσω…/
Τα ίδια λάθη έχουμε κάνει, εσείς κι εγώ, τα ίδια λάθη,/
κι η έφοδός μας προς το φώς, στολίδι έχει αυτά τα λάθη…”
Ο Σαββόπουλος, δεν ήταν απλώς μουσικός, δεν ήταν μόνο ποιητής, δεν ήταν μόνο συνθέτης, δεν ήταν καν αυτό που ο ίδιος δήλωνε: Τραγουδοποιός.
Ήταν όλα αυτά, αλλά ήταν και η φωνή της συνείδησής μας.
Μιας συνείδησης που δεν τιμωρεί, αλλά αφυπνίζει.
Δεν ξεχνά το παρελθόν, φωτίζει το μέλλον.
Μιας συνείδησης, που δεν διαπραγματεύεται τη “συγχώρηση”,
αλλά σε ανασηκώνει όταν γονατίζεις,
σε στηρίζει, όταν παραπατάς,
σου δίνει Ελπίδα, όταν τη χάνεις,
και σου δίνει νόημα, όταν όλα πια μοιάζουν μάταια.
Ο Σαββόπουλος δεν πέθανε. Πήγε να ανταμώσει τον πατέρα μου, και τον δικό σας, και όλους τους “Μπάτηδες” αυτού του τόπου – και τώρα εκεί τα λένε και γελάνε και μας κοιτάζουν από ψηλά.
Κι όσο υπάρχει η παρακαταθήκη που μας άφησε πίσω του ο Σαββόπουλος, ο Τσιτσάνης, ο Μίκης και ο Μάνος, αυτός ο τόπος δεν έχει τίποτα να φοβάται.
“Σε τούτα δω τα μάρμαρα, κακιά σκουριά δεν πιάνει”,
όπως έγραψε κάποτε ο Ρίτσος και μελοποίησε ο Θοδωράκης
– χωρίς φόβο, τότε, μην τον πουν οι δικοί του “εθνικιστή”.
Πολλοί μεγάλοι τραγούδησαν την Ελλάδα.
Τη διαχρονική Ελλάδα.
Την Οικουμενική Ελλάδα.
Ο Διονύσης δεν ήταν ο “μεγαλύτερος”, δεν ήταν ο “καλύτερος”,
δεν μπαίνουν αυτά στο ζύγι και δεν μετριούνται.
Απλώς εμένα ο Διονύσης με άγγιξε περισσότερο.
Κι αυτό ένοιωσα την ανάγκη να σας το γράψω…
