Γράφει ο Κωνσταντίνος Παντελής, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Τον Αύγουστο του 1949 υπογράφηκε η Σύμβαση της Γενεύης για την Προστασία των Αμάχων εν Καιρώ Πολέμου, που συνήθως αναφέρεται ως Τέταρτη Σύμβασης της Γενεύης και με τη σύντμηση GCIV (Geneva Convention relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War). Η Σύμβαση αυτή ορίζει
την έννοια και το πλαίσιο της ανθρωπιστικής προστασίας για τους αμάχους σε μια εμπόλεμη ζώνη και σήμερα196 χώρες αποτελούν μέρος αυτής, όπως και των υπόλοιπών τριών Συμβάσεων της Γενεύης του 1949.
Έχει αποτελέσει κοινό τόπο, τις τελευταίες ειδικά δεκαετίες, οι άμαχοι να βρίσκονται στο επίκεντρο των ένοπλων συγκρούσεων και να αποτελούν τα θύματα έμμεσης ή άμεσης φυσικής βίας. Στις γραμμές που ακολουθούν και στο πρώτο μέρος αυτής της σύντομης πλην περιεκτικής ανάλυσης της προστασίας αμάχων στις σύγχρονες ένοπλες συγκρούσεις θα συνοψίσουμε τόσο τη φύση και το είδος των απειλών κατά των αμάχων, όσο και τα είδη της προστασίας αυτών. Στο δεύτερο μέρος της ανάλυσης θα παρουσιαστεί ο ρόλος δύο νευραλγικών διεθνών οργανισμών, του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ, στο πεδίο της προστασίας των αμάχων.
Πολλοί ειδικοί του τομέα ισχυρίζονται ότι η προστασία από μόνη της είναι ένας ευρύς όρος, καθώς και ότι περιλαμβάνει πολλούς δρώντες. Για τον λόγο αυτό, σε πρώτη φάση πρέπει να διακρίνουμε τη φύση των απειλών κατά των αμάχων, η οποία καθορίζεται από πέντε κύριους παράγοντες: 1) Το κίνητρο, 2) Το είδος του δρώντος (κρατικές οντότητες, επαναστάτες, κοινότητες), 3) Τις στρατηγικές και τις τακτικές που μετέρχονται οι θύτες (σφαγές, αγριότητες), 4) Τα μέσα που χρησιμοποιούν (όπλα, στρατιωτικά τμήματα) και 5) Το αναμενόμενο αποτέλεσμα (ανθρώπινος βασανισμός).
Είναι συνεπώς, οι ίδιοι οι θύτες που καθορίζουν το είδος της απειλής για τους αμάχους. Γι’ αυτό και δεν είναι εύκολο να καθοριστεί ευθύς εξαρχής με ποιόν τρόπο θα προστατευτούν αυτοί, αν δεν απαντηθούν τα ερωτήματα, ποιος, πώς και γιατί τους απειλεί. Με βάση τη διαφορετική τους φύση, οι απειλές γνωρίζουν, συνακόλουθα, τις εξής διακριτές περιπτώσεις-σενάρια: 1) Eξέγερση, 2) Επιθετική βία, 3) Διακοινοτική βία, 4) Μετα-συγκρουσιακή εκδίκηση, 5) Ανατροπή καθεστώτος, 6) Εθνοκάθαρση και 7) Γενοκτονία.
Όσον αφορά το είδος της προστασίας που παρέχεται στους αμάχους, έχει γίνει μια συστηματική προσπάθεια μια καθολικής προσέγγισης, η οποία αποτυπώνεται εξαιρετικά στο παρακάτω σχήμα περί φυσικής προστασίας των αμάχων και ονομάζεται The Civilian Protection Onion:
Όπως παρατηρούμε, το σχήμα αυτό σκιαγραφεί 4 κλιμακούμενα επίπεδα ως προς την έννοια της προστασίας: α) Τη φυσική προστασία έναντι μιας επικείμενης απειλής, β) Την κάλυψη των βασικών αναγκών, γ) Τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δ) Στο τέταρτο επίπεδο, την εξομάλυνση των συνθηκών. Ταυτόχρονα, βλέπουμε και τους αντίστοιχους δρώντες που δραστηριοποιούνται σε κάθε επίπεδο προστασίας. Έτσι στο πρώτο επίπεδο διακρίνουμε τις ένοπλες δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας, στο δεύτερο εκείνους που σχετίζονται με το ανθρωπιστικό δίκαιο, στο τρίτο εκείνους που σχετίζονται άμεσα με τα ανθρώπινα δικαιώματα και στο τελευταίο, εκείνους που ανήκουν στον τομέα της ανάπτυξης έπειτα από εξομάλυνση των συνθηκών σε μια εμπόλεμη ζώνη.
Μετά από χρόνια εργασίας στο θέμα αυτό, οι αναλυτές του πεδίου πιστεύουν ακράδαντα ότι οι εμπλεκόμενοι στον στρατιωτικό τομέα χρειάζονται μια πιο επίσημη δομή για να κατανοήσουν τα διάφορα στρώματα της φυσικής προστασίας. Η «Κλίμακα Προστασίας» ή αλλιώς Protection Ladder σχεδιάστηκε από το Κέντρο για τους Άμαχους στη Σύγκρουση (Center for Civilians in Conflict), ως ενδεικτικό εργαλείο για τους στρατιωτικούς και τους ηγέτες, προκειμένου να επεξηγήσουν τις νομικές υποχρεώσεις και τα πρόσθετα λειτουργικά στρώματα που εμπλέκονται στην προστασία των αμάχων, όπως φαίνεται και στο ακόλουθο σχήμα. Η κλίμακα αυτή έχει ως στόχο να βοηθήσει στην αντίληψη και την εφαρμογή των διακριτών στρώσεων, των «σκαλοπατιών». Είναι σημαντικό να καθοριστούν οι δυνατότητες σε κάθε σκαλοπάτι για να επιτευχθεί το πλήρες φάσμα της προστασίας των αμάχων. Οι ικανότητες που αποκτώνται σε κάθε βαθμίδα παρέχουν τη βάση για την επόμενη.
Τα στάδια που περιγράφονται στο ως άνω σχήμα συνοψίζονται στα εξής:
Διεθνές Δίκαιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Εθνικό Δίκαιο
Η θεμελιώδης βαθμίδα προστασίας είναι η εφαρμογή του εθνικού δικαίου και του διεθνούς δικαίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτοί οι νόμοι εφαρμόζονται τόσο σε περιόδους ειρήνης, όσο και κατά τη διάρκεια πολιτικών αναταραχών και ένοπλων συγκρούσεων. Επίσης, είναι το θεμέλιο για τη λήψη μέτρων προστασίας από την κυβέρνησή για χάρη των πολιτών. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αστυνομία και οι όποιες υπηρεσίες επιβολής του νόμου είναι οι κύριοι υποστηρικτές αυτών των νόμων. Αν οι δυνάμεις ασφαλείας και άλλες ένοπλες ομάδες αποδειχθεί ότι έχουν παραβιάσει τους νόμους αυτούς, προβλέπεται η δίωξή τους μέσω των κατάλληλων διαύλων.
Διεθνές Ανθρωπιστικό και Προσφυγικό Δίκαιο
Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (ΔΑΔ) και το Προσφυγικό Δίκαιο υφίστανται για την προστασία των πολιτών από τους κινδύνους των ένοπλων συγκρούσεων. Εμποδίζουν τα όποια μέρη-θύτες από απευθείας στόχευση αμάχων (διάκριση) και από το να προκαλούν εκτεταμένες απώλειες αμάχων, κατά τη διάρκεια επιθέσεων σε στρατιωτικούς στόχους (αναλογικότητα). Καλεί επίσης τα μέρη της σύγκρουσης να παίρνουν όλα τα δυνατά προληπτικά μέτρα προκειμένου να αποφεύγουν να βλάπτουν αμάχους. Τα στρατιωτικά τμήματα που συμμορφώνονται με το ΔΑΔ προκαλούν μικρότερης κλίμακας βλάβη εναντίον αμάχων, κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων τους. Ωστόσο, στις σύγχρονες συγκρούσεις, πολλοί ένοπλοι δρώντες (τόσο κυβερνητικοί όσο και ένοπλοι μη κρατικοί δρώντες) είτε αποτυγχάνουν να τηρήσουν με συνέπεια το ΔΑΔ είτε επιλέγουν να μην το τηρήσουν καθόλου. Όταν υπάρχουν παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, θα πρέπει να τεκμηριώνονται και να ακολουθούν οι ανάλογες διώξεις.
Μετριασμός επιβλαβών συνεπειών κατά του άμαχου πληθυσμού
Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες μιας δεδομένης στρατιωτικής επιχείρησης, ακόμη και όταν εφαρμόζονται αυστηρά οι αρχές του ΔΑΔ, μπορούν ακόμα να προκύψουν βλάβες εναντίον των πολιτών, ως άμεση συνέπεια της χρήσης βίας. Αυτό το είδος της βλάβης μπορεί να συμβεί κατά τη διάρκεια των προγραμματισμένων επιχειρήσεων ή σε αυτοάμυνα. Αυτές οι «περιπτωσιολογικές βλάβες», κοινώς γνωστές και ως «παράπλευρες απώλειες», ενώ δεν είναι παράνομες, πρέπει να ελαχιστοποιούνται, να διερευνώνται και να αντιμετωπίζονται κατάλληλα από την εκάστοτε στρατιωτική δύναμη.
Προληπτική Προστασία
Οι ένοπλοι δρώντες ενδέχεται επίσης να στοχεύουν εσκεμμένα αμάχους, επειδή πιστεύουν ότι αυτό μπορεί να εξυπηρετήσει τους γενικούς στόχους τους. Σε αυτήν την περίπτωση, χρειάζεται η παρεμβολή ένας τρίτου παράγοντα για την αποτροπή και τον περιορισμό της βίας. Είναι αυτονόητο ότι εκείνοι που στοχεύουν ειδικά αμάχους είναι υπεύθυνοι για τη συντριπτική πλειοψηφία των απωλειών σε αμάχους. Αυτό έχει οδηγήσει στη συνειδητοποίηση ότι η προστασία των αμάχων από τη σωματική βία συχνά απαιτεί προληπτική χρήση βίας κατά των δραστών. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει την εγκαθίδρυση παρουσίας κοντά σε ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού, περιπολίες, ή / και προληπτική αναζήτηση όσων επιθυμούν να βλάψουν αμάχους και εξουδετέρωση της απειλής. Η βασική πρόκληση που αντιμετωπίζει το προσωπικό που εμπλέκεται στο σχεδιασμό ή την εκτέλεση των εργασιών αυτών, είναι η αντιστοιχία αυτών των προσεγγίσεων σε συγκεκριμένες καταστάσεις.
(Η συνέχεια της ανάλυσης στο 2ο μέρος)
Πηγές
http://www.un.org/en/peacekeeping/issues/civilian.shtml
Beadle, A W (2014). Protection of civilians – military planning scenarios and implications In: Kjeller: Norwegian Defence Research Establishment. FFI-rapport 2014/00519.
Beadle, A W (2015). Protection of civilians as a new objective for military forces In: Norheim-Martinsen, P M and Nyhamar, T eds. International Military Operations in the 21st Century: Global trends and the future of intervention. New York; London: Routledge, pp. 195–205. PMid: 25444304.
Giffen, A (2010). Addressing the Doctrinal Deficit: Developing guidance to prevent and respond to widespread or systemic attacks against civilians. International Experts Workshop. 21–24 September 2009, Shrivenham, United KingdomUK Defence Academy Available at: http://www.stimson.org/images/uploads/research-pdfs/1_-_Addressing_the_Doctrinal_Deficit_2010.pdf
Kelly, M (2010). Protecting Civilians: Proposed Principles for Military Operations. Available at: http://www.stimson.org/images/uploads/research-pdfs/2_-_Proposed_Principles_Protecting_Civilians_2010.pd
Williams, P (2010). Enhancing Civilian Protections in Peace Operations: Insights from Africa. Available at: http://africacenter.org/wp-content/uploads/2010/09/ACSS-Research-Paper-1.pdf
