Κωνσταντίνος Καραμανλής: Συμπληρώνονται φέτος πενήντα χρόνια από την ιστορική φράση του τότε πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή: «Όταν λέμε ισόβια, εννοούμε ισόβια».
Ρεπορτάζ: Παντελής Χαριτάκης
Η φράση ειπώθηκε στις 29 Αυγούστου 1975 στη Δράμα, ενώπιον στρατιωτικών, και αποτέλεσε την τελική διαβεβαίωση ότι η μετατροπή της θανατικής ποινής των τριών πρωταιτίων της δικτατορίας –Γεωργίου Παπαδόπουλου, Στυλιανού Παττακού και Νικολάου Μακαρέζου– σε ισόβια κάθειρξη ήταν οριστική και αμετάκλητη.
Η δίκη των πρωταιτίων και η θανατική ποινή
Η μεταπολίτευση βρισκόταν τότε στο πρώτο της στάδιο. Η δίκη των πρωταιτίων της χούντας, που ξεκίνησε στις 28 Ιουλίου 1975 στον Κορυδαλλό, ολοκληρώθηκε σε μόλις 26 ημέρες. Το Πενταμελές Εφετείο Αθηνών, με πρόεδρο τον Ιωάννη Ντεγιάννη, επέβαλε τρεις θανατικές ποινές στους Παπαδόπουλο, Παττακό και Μακαρέζο, καθώς και πολυετείς καθείρξεις στους υπόλοιπους κατηγορουμένους. Η απόφαση έγινε δεκτή με ικανοποίηση από την κοινή γνώμη, που έβλεπε να αποδίδεται δικαιοσύνη για την εφτάχρονη εκτροπή.
Ωστόσο, λίγες ώρες μετά, η κυβέρνηση εξέδωσε ανακοίνωση αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο μετατροπής των ποινών. Τρεις ημέρες αργότερα, το Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε να απονεμηθεί χάρη και οι θανατικές καταδίκες μετατράπηκαν σε ισόβια.
Οι λόγοι της απόφασης Καραμανλή
Γιατί όμως ο Καραμανλής πήρε μια τόσο κρίσιμη πρωτοβουλία; Οι λόγοι ήταν πολλοί:
1. Σταθεροποίηση της Δημοκρατίας – Ο Καραμανλής επεδίωκε να κλείσει το κεφάλαιο της χούντας χωρίς εκτελέσεις, ώστε να μη δημιουργηθεί κλίμα ρεβανσισμού. Η Δημοκρατία έπρεπε να δείξει ότι τιμωρεί αλλά δεν εκδικείται.
2. Ευρωπαϊκή προοπτική – Η Ελλάδα είχε ξεκινήσει την πορεία επανένταξης στην Ευρώπη. Η θανατική ποινή, ήδη σε αποδρομή στις περισσότερες χώρες, θεωρούνταν αναχρονιστική. Το πάγωμα των εκτελέσεων ήταν ουσιαστικά προαπαιτούμενο για την ένταξη στην τότε ΕΟΚ, που θα ολοκληρωνόταν το 1981.
3. Εξομάλυνση πολιτικού κλίματος – Η χώρα χρειαζόταν ηρεμία και θεσμική ομαλότητα. Η κυβέρνηση επέλεξε να στείλει το μήνυμα ότι η Δικαιοσύνη λειτουργεί ανεξάρτητα, αλλά η εκτελεστική εξουσία φρόντιζε για την πολιτική σταθερότητα.
Οι αντιδράσεις
Η απόφαση προκάλεσε πολιτική θύελλα. Ο Γεώργιος Μαύρος ζήτησε σύγκληση της Βουλής, ο Χαρίλαος Φλωράκης μίλησε για ανυποχώρητο αίτημα του λαού για αυστηρή τιμωρία, ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου ζήτησε εκλογές. Παρά τις ενστάσεις, ο Καραμανλής έμεινε αμετακίνητος.
Στη Δράμα, απευθυνόμενος σε αξιωματικούς, ξεκαθάρισε: «Όταν λέμε ισόβια, εννοούμε ισόβια». Με τη φράση αυτή έδινε το στίγμα μιας Δημοκρατίας που δεν φοβάται να δείξει μετριοπάθεια, αλλά και αποφασιστικότητα στην εφαρμογή του νόμου.
Η διεθνής διάσταση
Η Ελλάδα του 1975 βρισκόταν σε διαδικασία εξωτερικής αναβάθμισης. Η ένταξη στο Συμβούλιο της Ευρώπης και η αίτηση για την ΕΟΚ απαιτούσαν σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Η επιλογή Καραμανλή να μη γίνουν εκτελέσεις έδειξε ότι η χώρα γύριζε σελίδα. Ο ίδιος, όπως κατέγραψε το Ίδρυμα Κωνσταντίνου Καραμανλή, θεωρούσε ότι η ιστορική αποστολή του ήταν να επανεντάξει την Ελλάδα στον ευρωπαϊκό πολιτικό και θεσμικό κορμό.
Οι δίκες της περιόδου
Παράλληλα με τη δίκη των πρωταιτίων, δικάστηκαν οι βασανιστές του ΕΑΤ-ΕΣΑ και οι υπεύθυνοι για την καταστολή του Πολυτεχνείου. Σε διάστημα λιγότερο των έξι μηνών, οι υπεύθυνοι της χούντας οδηγήθηκαν ενώπιον της Δικαιοσύνης. Ήταν μια διαδικασία-σταθμός, που επέτρεψε στη Δημοκρατία να επιβληθεί θεσμικά.
Ο πρόεδρος του Εφετείου Ιωάννης Ντεγιάννης, ο οποίος έμεινε στην Ιστορία για την ακεραιότητα και την προσήλωσή του στο καθήκον, έγραψε αργότερα ότι η δίκη ήταν μια δύσκολη ισορροπία ανάμεσα στην απόδοση δικαιοσύνης και την ανάγκη προστασίας της πολιτικής σταθερότητας.
Η πορεία των καταδικασθέντων
Οι περισσότεροι από τους πρωταίτιους εξέτισαν μακροχρόνιες ποινές. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος πέθανε το 1999 κρατούμενος, ο Στυλιανός Παττακός αποφυλακίστηκε για λόγους υγείας και πέθανε το 2016, ενώ ο Νικόλαος Μακαρέζος απελευθερώθηκε επίσης λόγω ασθενείας και πέθανε το 2009.
Ο Δημήτριος Ιωαννίδης, «αρχιπραξικοπηματίας» του 1973, πέθανε το 2010 στις φυλακές Κορυδαλλού. Ο Νίκος Ντερτιλής, καταδικασμένος και για τη δολοφονία του Μιχάλη Μυρογιάννη στο Πολυτεχνείο, πέθανε το 2013 αρνούμενος να ζητήσει άδεια εξόδου ακόμη και για την κηδεία του γιου του.
Το θεσμικό αποτύπωμα
Η απόφαση Καραμανλή συνέβαλε στη σταδιακή κατάργηση της θανατικής ποινής. Η Ελλάδα υπέγραψε το Πρωτόκολλο 6 της ΕΣΔΑ το 1983, που καταργεί τη θανατική ποινή σε καιρό ειρήνης, και το Πρωτόκολλο 13 το 2002, που καταργεί πλήρως την εσχάτη των ποινών. Σήμερα, η χώρα είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και δεσμεύεται θεσμικά από την απαγόρευση εκτελέσεων.
Η Ιστορία κρίνει
Πενήντα χρόνια μετά, η φράση «Όταν λέμε ισόβια, εννοούμε ισόβια» παραμένει σύμβολο. Από τη μία, υπενθυμίζει τη δύναμη της Δημοκρατίας να απονέμει Δικαιοσύνη χωρίς εκδίκηση. Από την άλλη, αναδεικνύει το θάρρος πολιτικών αποφάσεων που πήγαν κόντρα στο λαϊκό αίσθημα για να εξασφαλίσουν μακροπρόθεσμη σταθερότητα.
Η Ιστορία δικαίωσε τον Καραμανλή, αφού η Ελλάδα, απαλλαγμένη από τις σκιές της χούντας, βρήκε τον δρόμο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και της θεσμικής θωράκισης. Η απόφαση να μην εκτελεστούν οι πραξικοπηματίες υπήρξε τελικά μια επιλογή πολιτικού ρεαλισμού και ηθικής υπεροχής.
