Μεγάλη Παρασκευή: Μήτηρ του Θεού, Θεοτόκος, Χώρα του Αχωρήτου, Ζωοδόχος Πηγή, Αγία Σκέπη, Γλυκοφιλούσα, Γοργοϋπήκοος, Παραμυθία, η Παναγία μας ή απλώς η Μητέρα όλων.
Όπως αναφέρει το h-agaph-panta-elpizei.blogspot.gr στη συνείδηση του απλού ορθόδοξου λαού η Παναγία δεν είναι ένα απόμακρο, απόκοσμο πρόσωπο σε κάποιο θρόνο κι ας τη λέει Παντάνασσα εικονίζοντας τη δόξα της. Ούτε είναι ισόθεος, αλλά οι ορθόδοξοι την τιμούν ιδιαιτέρως. Περισσότερο την αισθάνονται ως τον πιο δικό τους άνθρωπο στον οποίο μπορούν να καταφύγουν σε κάθε δύσκολη στιγμή. Η φράση «Παναγία μου» εκφέρεται πρώτη στο στόμα του κόσμου. Στην Παναγία τρέχουν ασθενείς και πεφορτισμένοι για να βρουν ανάπαυση και στην Παναγία εναποθέτουν οι πιστοί τις ελπίδες τους. Ξέρουν ότι η γλυκύτατη Μητέρα του Χριστού δεν παραβλέπει τις αιτήσεις μας και γίνεται ο καλύτερος πρεσβευτής μας ενώπιον του Θεού και Υιού της.
Τέτοιες ημέρες των παθών, της Σταύρωσης και του θανάτου του Χριστού μας, ο λαός στρέφεται προς το πρόσωπο της Παναγίας του συναισθανόμενος τον σπαραγμό της πάναγνης ψυχής της βλέποντας τον γυιο της να χύνει το άμωμο αίμα Του για να μας σώσει. Η υμνωδία της Εκκλησίας αλλά και η λαϊκή μούσα αναπαράγει εις τους αιώνες τον πόνο και τον θρήνο της, τον πόνο και τον θρήνο της μάνας που βλέπει το τέλος του γυιου της, που παρά την φύσιν των πραγμάτων θάβει πρώτη εκείνη το σπλάχνο της.
Η δημοτική μας παράδοση μάς κατέλιπε μέσω του στόματος του απλού λαού -ο οποίος δεν θεολογεί αλλά αισθάνεται βαθύτατα τη θλίψη της Μητέρας του και συμπονεί- μερικά από τα συγκλονιστικότερα μοιρολόγια. Όπως είναι φυσικό δεν αναμένουμε ούτε μια πεζή ιστορική καταγραφή των γεγονότων, ούτε μια θεολογική προσέγγιση. Με το ύφος του δημοτικού τραγουδιού και την επιτρεπόμενη ανθρωποκεντρική υπερβολή, το μοιρολόι της Παναγίας συγκλονίζει τον πιστό Έλληνα ακόμη και σήμερα. Όπως γράφει η Μιράντα Τερζοπούλου (δίσκος: Δόμνα Σαμίου, Τα Πασχαλινά):
Το ευρύτατα διαδεδομένο σ’ όλο τον ελληνικό χώρο Μοιρολόι ή Καταλόι της Παναγιάς είναι ένα μεσαιωνικό μακροσκελές ομοιοκατάληκτο στιχούργημα λόγιας προέλευσης, αλλά εντυπωσιακά πλατιάς λαϊκής αποδοχής. Επηρεασμένο από τις σχετικές περικοπές των Ευαγγελίων και την υμνογραφία της Εκκλησίας αποτελεί έναν ανθρωποκεντρικό αφηγηματικό θρήνο για τη μαρτυρική πορεία του Χριστού προς τον σταυρικό θάνατό Του, ιδωμένη μέσα από τα μάτια και τα συναισθήματα της τραγικής του μάνας. Τραγουδισμένο από τις γυναίκες γύρω από τον «τάφο» του Χριστού, κατά το ήθος και το ύφος των οικείων τους κοσμικών μοιρολογιών, εκφράζει τη συμπόνοια, την ταύτισή τους με τη μητρική, ανθρώπινη πλευρά της Παναγιάς. Ωστόσο ο τρόπος της τελετουργικής του επιτέλεσης αποκαλύπτει τις προχριστιανικές ρίζες του εθίμου.
Αν και υπάρχουν κατά τόπους διαφορές, σε επί μέρους στοιχεία του τραγουδιού ή στη μελωδική του εκφορά, η δομή και η φόρμα του Μοιρολογιού καθώς και η λειτουργία του παρουσιάζουν εντυπωσιακές ομοιότητες από την Κάτω Ιταλία μέχρι τον Πόντο και την Κύπρο.
Επιπρόσθετα μαθαίνουμε πως στην Κύπρο
Ο θρήνος της Παναγίας τραγουδιόταν τη νύχτα της Μ. Παρασκευής μετά την περιφορά του Επιταφίου, μέσα ή στο προαύλιο της εκκλησίας. Τον τραγουδούσαν μέσα από χειρόγραφα τετράδια δύο-τρία άτομα (συνήθως πάντα τα ίδια) ο ένας μετά τον άλλο με θρηνώδες ύφος, παρασέρνοντας σε δάκρυα τους πιστούς που συμμετείχαν με τον τρόπο αυτόν στον πόνο της Μητέρας του Θεού, μα και στον ανθρώπινο πόνο της μάνας Μαρίας. (δίσκος: Μιχάλης Τερλικκάς, Των Γεννών τζαι της Λαμπρής: Θρησκευτικά τραγούδια της Κύπρου και ύμνοι).
Μέσα σ’ αυτό το λαϊκό πνεύμα κινούνται και οι στίχοι του Κώστα Βάρναλη που μελοποιήθηκαν από τον Λουκά Θάνου και έγιναν γνωστοί με μοναδική φωνή του Ξυλούρη.
Πού να σε κρύψω γιόκα μου
να μη σε φτάνουν οι κακοί
σε ποιο νησί του ωκεανού
σε πια κορφή ερημική.
Δεν θα σε μάθω να μιλάς
και τ’ άδικο φωνάξεις
ξέρω πως θα ‘χεις την καρδιά
τόσο καλή τόσο γλυκή
που μες τα βρόχια της οργής
ταχιά, ταχιά θε να σπαράξεις.
Συ θα’χεις μάτια γαλανά
θα ‘χεις κορμάκι τρυφερό
θα σε φυλάω από ματιά κακή
και από κακό καιρό
Από το πρώτο ξάφνιασμα
της ξυπνημένης νιότης
δεν είσαι συ για μάχητες
δεν είσαι συ για το σταυρό
εσύ νοικοκερόπουλο
όχι σκλάβος, όχι σκλάβος ή προδότης
Κι αν κάποτε τα φρένα σου
το δίκιο φως της αστραπής
κι αν η αλήθεια σου ζητήσουνε
παιδάκι μου να μην τα πεις
Θεριά οι ανθρώποι δεν μπορούν
το φως να το σηκώσουν
δεν είναι η αλήθεια πιο χρυσή
απ’ την αλήθεια της σιωπής
χίλιες φορές να γεννηθείς
τόσες,
τόσες θα σε σταυρώσουν.
Επιτρέψτε μου, όμως, λίγο λόγω καταγωγής, λίγο λόγω ερμηνείας και μελωδίας και λίγο λόγω άλλων συνειρμών, να θέλω να κλείσω με μια κυπριακή παραλλαγή του θρήνου της Παναγίας τραγουδημένη από την Κυριακού Πελαγία.
Αδέ μαντάτο σκοτεινόν τζαι μέρα λυπημένη
όπου μου ήρτε σήμερα στην πολλοπικραμένη
επιάσαν τον υιούλην μου τζι είμαι φαρμακωμένη
τζαι πώς με κλαίεις ουρανέ τζαι γη σκοτεινιασμένη.
Θωρώντας πως επιάσασιν τον Ποιητήν του κόσμου
τα φύλλα της καρδούλας μου, τα μάθκια μου, το φως μου
μανάδες κουβεντιάστε με, πέτε μου πού ‘ν’ ο γυιος μου!
Άγιε Γιάννη τίμιε τζαι μαθητή του γυιου μου
δείξε μου τον υιούλην μου τζαι σέν’ τον δάσκαλόν σου.
Θαυμάζουμε σε Δέσποινα τα λόγια που μου λέεις
εβύζασες, ενίωσες τζαι δεν Τον ιγνωρίζεις
τζι εγιώ ο φτωχός ο μαθητής πώς θα τον ιγνωρίσω;
Εβάλαν με στα βάσανα να μεν το ‘μολοήσω,
μ’ αφού ‘σαι η Κυρία μου θα σου το μαρτυρήσω!
Βλέπεις Τον τζείνον τον χλομό στη μέση σταυρωμένον
τζείνος εν ο υιούλης σου τζαι μέν’ ο δάσκαλός μου!
Βρίσκεται πάνω στο σταυρό νεκρός τζαι σταυρωμένος
να σώσει ορθόδοξον λαόν όπου ‘ναι κολασμένος.
Ως το δρικά η Δέσποινα έγειρεν τζι ελιώθην
τρία κανιά ροδόσταμμαν αγγέλοι μυροφόροι
όσον τζαι πολλιώσαν την τζι εσύφφερεν τον νουν της
επολοήθην Δέσποινα τζαι λέει του υιού της:
Τζαι πού μασιαίριν να σφαώ, λάκκον να δώσω μέσα
τζαι πού κρεμμόν κρεμμύτερον να πάω να κρεμμίσω
τον γυιον μου τον μονογενήν να τον ‘πολησμονήσω!
Οι μυροφόρες του Χριστού εστέκασιν κοντά της
η μι’ έπιανε τα χέρια της τζι η άλλη τα γόνατά της
τζείνη έδερνε τα στήθη της τζι ετράβαν τα μαλλιά της!
